Мақалада Қазақ лексикографиясының қалыптасу және даму тарихы қарастырылады, сонымен қатар ғалымның қазақ тілінің түсіндірме сөздіктері саласындағы еңбектерінің ғылыми-теориялық мәні анықталады.

Профессор М.Малбақов – қазақ тіл білімі тарихы саласындағы жетекші маман және қазақ лексикографиясының теориялық және ғылыми-әдіснамалық негіздерін жан-жақты зерттеп, нәтижесінде қазақ тілінің түсіндірме сөздіктерінің құрылымдық негізін егжейтегжейлі зерттеген тәжірибелі ғалым.

Осыған байланысты ол түсіндірме сөздікте сөздерді беру және таңдау принциптерін, яғни тізілімдік сөздерді, сөздердің мағынасын анықтау және түсіндіру, полисемияны, семантикалық өрістерді нақтылау, омонимдерді ажырату, кепілдік формаларын түсіндіру тәсілдерін анықтады.

Осы мәселелердің барлығы, сөзсіз, тек түсіндірме сөздіктердің ғана емес, сонымен қатар әр түрлі қазақ тілінің сөздіктерінің кейінгі басылымдары үшін ерекше мәнге ие.

Мақалада этностың мифтік діни негіздегі дүниетанымдарының құрамдас бір саласы ретінде агионимдердің тілдік және мәдени семантикасы өзара байланыста қарастырылды. Діни мазмұндағы қисса-дастандар, аңыз- әпсаналар, агиографикалық туындылар, сондайақ Мемлекеттік Орталық музей қорындағы материалдар дереккөз ретінде алынып, қазақтың халық тіліндегі агиофразеологизмдер, агионимдік атаулардың мәдени-тілдік семантикасындағы кодқа салынған ақпараттарды ашу арқылы олардың семиотикалық статусы және этномәдени-тілдік кеңістіктегі алатын орны мен қызметі айқындалды. Дінимифологиялық танымның ментальды құрылымындағы дискретті бірліктердің тілдік репрезенттері ретінде сөз, сөз тіркестері, фразеологизмдер мен мақалмәтелдер және прецедентті есімдер алынды.

Мақала оқырманды корпустық лингвистиканың негізгі ұғымдарымен, терминдерімен және корпусты жобалау, тілдік материалдарды іріктеу мен өңдеу, мәтінге метабелгіленім енгізу тәсілдерінің технологиялық процестерімен жалпылама түрде таныстырады. Сонымен бірге мәтіндер корпусынан зерттеушіге қажетті тілдік бірліктерді іздептабу үдерісін қамтамасыз ететін корпустық менеджер жұмысы да қысқаша сипатталады. Мақала иесі оқырманды корпустық лингвистика пәнінің концепциясымен, корпустық технологиялардың негізімен және пәннің басқа да ақпараттық технологиялар ішінен алатын орнымен таныстыруды мақсат етеді.

Мақалада тілдік бірліктер жайында әртүрлі анықтамалық және статистикалық деректер алу мүмкіндіктері қысқаша сипатталады. Мәселен, корпустар негізінде сөзформалардың, лексемалардың, грамматикалық категориялардың қолдану жиілігі жайында және олардың кезеңдік өзгеріске ұшырау сипаты немесе лексикалық және т.б. бірліктердің тіркесе қолдану жиіліктері жайындағы деректерді алу мүмкіндіктері қарастырылады. Сонымен бірге тілдік бірліктерді белгілі бір кезеңдерге қатысты сипаттайтын деректер тілдік қордың динамикасын зерттеуге және әр жанр мен әр авторға қатысты мәтіндер бойынша тілдің лексика-грамматикалық сипатын талдауға болатындығы сөз болады.

Мақалада тіл білімінің синтаксис, семантика және әлеуметтік лингвистика сияқты салалары тілдік сипаттауды немесе тілдік құрылымды бағалауды, немесе тілдік қолданысты зерттеуді мақсат етсе, корпустық лингвистика тілдік зерттеудің көптеген аспектілеріне қолдануға болатындығы қарастырылады.

Тілдік фактілерді зерттеудің қазіргі деңгейі және қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесінде кеңінен қолданылуы қазақ сөздіктерінің әдеби-мәдени және әлеуметтік-қоғамдық мәнін көрсетеді. Олар қазақ сөзінің айнасы ретінде мәдениет пен тілді ана тілінде сөйлейтіндердің мәнмәтінінде көрсетеді, тілдің кумулятивтік мәні арқасында танымдық-коммуникативтік функцияны орындайды.

Мақала көрнекті лингвист ғалым М.М.Малбақовтың Қазақстан мен түркі әлеміндегі лингвистиканың даму үлесін сипаттайды. Мақалада ұлттың ойкуменистік теориясы және этносизм мен этнолингвопанизм концепциялары негізінде ортатүрік тілін, туысқан тіл топтары үшін ортақтастырылған тіл жүйесін, орта дүние тілін және бірізді глобал жазу жүйесін қалыптастыру мәселелері зерттелді. Шығыс және Батыс өркениеттері жүйесінде Алтай және Түркі өркениеттерінің мұрасы және даму перспективалары қарастырылады.

Мақалада ХХ ғасырдың екінші жартысы түркі лексикографиясы саласындағы жетістіктермен сипатталатыны, яғни түгендеу үшін, жалпыға ортақ электрондық база құру үшін, сондай-ақ екі тілді, көптілді, этимологиялық, этнолингвистикалық және басқа да сөздіктер жасау үшін жеткілікті негіз бар екендігі айтылады.

Автор бұл саладағы перспективаны этнолексиялық, фразеологиялық, паремиологиялық бірліктердің терең мағынасы мен қызметін ашатын жан-жақты интрепрекцияға негізделген күрделі сөздіктер жасауда ұсынады. Мұндай жұмыс түркі халықтарының рухани бірегейлігі мен өзара байланысын қамтамасыз ететін тетік ретінде қызмет етеді.

Мақалада «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы бойынша жарық көрген академиялық сипаттағы «Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігінде» басшылыққа алынған қазақ орфоэпиялық нормаларының теориялық (фонетикалық, фонологиялық, лексикографиялық және суперсегментті: интонациялық, просодикалық) негіздері тілші ғалымдардың көп жылдық ғылыми ізденістердің жемісі болып қана қалып қоймай, сонымен бірге бейімделген формада әртүрлі тіл оқыту бағдарлама мазмұнына енгізілуі керек деген мәселе көтеріледі.

Қандай білімдермен байыту керек дегенде, автор ең алдымен бұған дейін анықталып, қазақ орфоэпиясының корпусын құрап тұрған білімдер жүйесімен қоса, сөздік шығару тәжірибесінде нақтылана түскен төменде көрсетілген білімдер міндетті түрде оқулық мазмұнынан балаға бейімделген оқу және көрнекі, сондай- ақ жаттығу мәтіндері, әртүрлі тапсырмалар формасында көрініс табуға тиіс деп санайды.

Қазіргі таңда қол жетімділігі мен қолдануға жеңілдігіне, ақпараттық көлемінің үлкендігіне байланысты аударма мен оқыту тәжірибесінде онлайн сөздіктер кең қолданыстық сұранысқа ие болып отыр. Сондықтан да осы уақытқа дейін жарық көрген сөздіктерге сүйенеді. Соның нақты көрінісі ретінде осы мақалада көптомдық «Башқұрт тілінің академиялық сөздігін» түзудегі башқұрт тілінен түрік тіліне аудару кезінде қолданылатын онлайн-сөздіктерге шолу жасалады.

Мақалада дәйектеме материалдардың қызметі, жалпы сипаты қазақ лексикографиясындағы орны қарастырылады. Мақалада түсіндірме сөздікті құрастыру, толықтыру, редакциялау барысында байқалған тәжірибені ескеріп, иллюстрация беруде бұрын ескерілмей келген тұстарын, кейбір қызықты деректермен назар аудартып, оны жетілдіре түсу көзделген.

Өздеріңіз білетіндей, башқұрт халқы ежелгі уақытта қалыптасқан өте күрделі туыстық жүйеге ие. Башқұрт тіліндегі туыстық терминдерден екі үлкен топты ажыратуға болады: 1) Қан бойынша туыстар; 2) қан байланысы жоқ туыстар. Бірінші топқа анасы мен әкесінің алыс және жақын туыстары кіреді. Екінші жағынан, барлық қалған, тек туыстары, яғни күйеуі мен әйелі туыстары. Әдеби тілдің туыстық терминдерінің кең спектріне әртүрлі диалект атаулары қосылады. Бұл өте күрделі туыстық жүйені бір кездері Н.В. Бикбулатов егжей-тегжейлі зерттеген.

Туыстық терминдер көптеген қазіргі түркі тілдеріне ортақ лексика-семантикалық сөздер тобына жатады. Мұны туыстық емес терминдер мысалынан көруге болады. Бұл таңбалауыштар түркі тілдерінде сақталып, семантиканы кеңейтті. Туыстық терминдер көптеген қазіргі түркі тілдеріне ортақ лексика-семантикалық сөздер тобына жатады.

Мақалада тілдік және этнографиялық деректер сыпыра деп аталған заттың жайса – төсеніш, бүктесе – ыдыс қызметін атқарған қарапайым бұйымнан дастарқан тәрізді қасиетті үй мүлкіне айналғанын, соған орай қазақ және басқа да түркі халықтарында көптеген этномәдени нышанды фразеологизмдердің қалыптасуына негіз болғаны қарастырылады.

Мақала қазақ тіл білімінде тыныс белгілерінің дамуы мен қалыптасу тарихына арналған. Осы мақала авторының пікірінше, қазақ тіліндегі пунктуация және терминологиялық лексиканы қалыптастыру мәселелері жөніндегі ережелер анықтама-сының негізін қалаушы А.Байтұрсынов болып табылады.

Жалпы және қазақ тіл білімінде тыныс белгілері мәселелері бойынша зерттеулер мақалада үш сала бойынша қарастырылады: 1) тыныс белгілерінің проблемаларына арналған мақалалар; 2) мектеп оқулықтары; 3) арнайы монографиялар және зерттеулер.

Мақалада жарнаманың танымдық бөлігі, сондай-ақ оның мемлекеттік тіл мен кеңсе жұмысын дамытудағы рөлі қарастырылады. Жарнама жылдан жылға қарқын алып, маркетингтің танымал түріне айналатыны белгілі. Сонымен қатар, оқырманға әдебиеттің ажырамас бөлігі ретінде жарнамамен танысуға мүмкіндік беріледі.

Тәуелсіздік жылдарындағы жарнама өз шекарасын кеңейте отырып, әр ел экономика-сының, жеке әрбір бизнес пен кәсіпкерлік ісінің маңызды бөлігіне айналды. Атап айтқанда, ол дайын өнімдер мен өнімдерді жылжытуда танымал болды. Жарнамалық тілдің ерекшеліктері – белгілі бір мәселелерді шешуде немесе алға жылжытуда әдеби сөздерді қолдану.

Жарнама әдеби тілдің бір бөлігі ретінде қоғамға үлкен психологиялық әсер мен әсер етеді. Заманауи коммуникативтіліктің арқасында технологиялар, жарнама тек маркетингтің ғана емес, сонымен бірге әр адамның күнделікті өмірінің бөлігі болды.

Бұл мақалада 1965-1983 жылдар аралығында Қытай қазақтары қолданған латын қарпіне негізделген жазу түріне ғылыми талдау жасалынады. Талдау материалдары ретінде шеттен енген терминдер мен қала, ел, жер атаулары алынды. Ондағы мақсат – тілге енген шет тілі сөздерін таңбалау тәжірибесін анық- тау еді.

Зерттеу барысында шеттен енген сөздерді дұрыс таңбалау үшін қазақ тіліне жат біршама фонемалар алынған; халықаралық терминдерді түпнұсқалық түрінде таңбалауға тырысқан және т.б. сынды кемшіліктермен қатар, шет сөздерді жазуда дауыссыздарды қатар таңбаламауға әрекет жасалғандығы сынды жетістіктері де анықталды. Сонымен бірге шеттен енген сөздерді таңбалау барысында қазақ тілі- нің өзге тілдерден ерекшелігі, үндестік заңының бұзылғандығы да байқалады.

Мақала авторы ұсыныс түрінде «әліпбиімізді латын қарпіне жобалағанда, сонымен бірге орфографиялық ережелерді дайындағанда қазақ тілін бұрынғы заңдылығына сай етіп қайта жаңғыртуымызды басты мақсат ретінде қарастыруымыз қажет» деген қорытынды шығарады.

Мақалада синтаксистік күрделену сөйлемнің бірыңғай мүшелері арқылы емес, бірыңғай мүшелі сөйлемдер арқылы анықталатыны сөз болады. Сөз тіркесі мен сөйлем мүшесі құрамының кеңеюіне салаласқан, түйдекті және тұрақты тіркестердің (бұл жерде тек фразеологиялық тұтастық ретінде келген бірліктерді ғана емес, С.Исаев тұжырымдауындағы атаулық тіркес ретіндегі синтаксистік бірлікті де айтып отырмыз) қатысы бар екенін сипаттадық.

Мақала синтаксиске, оның ішінде жай сөйлемнің күрделенуіндегі ерекшелікке арналған. Автор бұрыннан танылған күрделі бірліктердің қатарын оқшау сөз түрлерімен көрінуін нақтылайды. Әсіресе, одағай мен қаратпа сөздердің сөйлемді күрделендірудегі қызметі алғаш рет ғылыми тұжырымға тартылады. Тұжырым осы уақытқа дейін айтылған ғылыми пікірлерді жинақтау мен қорытындылаудан тұрады.

Мақалада ілеспе аударма амал-тәсілдерінің ішіндегі ақпаратты сығымдау, болжау әдісі және күрделі сөйлемді кіші бөліктерге бөлу секілді стратегиялық әдістерді икемді әрі тура қолдана білу, нақтырақ айтқанда, қытай тілінен қазақ тіліне ілеспе аударма жасау барысында кездесетін құрылымы және мағынасы жағынан күрделі сөз тіркестері мен сөйлемдерге осы әдістерді икемді қолдана білудің маңыздылығы сөз болып, қолданудың ерекшеліктеріне талдау жасалады. Сонымен бірге қытай тілінен қазақ тіліне ілеспе аударма жасауда қолданылған технологияларға нақты мысалдар мен оларға қатысты сараптамалық түсініктеме жасалады. Ілеспе аудармада аударма қызметкерлері бірнеше аударма стратегияларын бір уақытта қолдана алады, сол арқылы аударылған мәтіннің үйлесімді болуын қамтамасыз ете алады. Қытай тілі мен қазақ тілінің ішінара грамматикалық ерекшеліктері мен ұқсас еместері де мақала мазмұнында қамтылған. Бұл да ілеспе аударма стратегияларының дұрыс қолданысы мен аударма сапасын жоғарылатуға әсер етеді.

Қытай тілі мен қазақ тілі синтаксистік құрылымы және лексикалық өлшемдері жағынан айқын ұқсас емес болғандықтан, аудармашы ілеспе аударма жасау барысында үнемі сөйлем құрылымдарын қайта реттеу, әуелгі мәтіндегі формадан ауыстыру, басты мағынадан ауытқымау секілді көптеген жұмыстар атқарады.

Бәсекеге қабілетті 30 елдің қатарына қосылмақ ниеті бар, латын қарпіне көшуге дайындығын қамдап жатқан Қазақ мемлекетінің де Абылай хандай тарихи тұлғалары мен Абайдай ғұламалары есімдерінің ағылшын тілінде (өзге де шетел тілдерінде) бірізді жазылып қалыптануы (кодификациялануы) тиіс. Бұл онимдердің берілу жолын жүйелі ретке түсіретін транслитерациялау ережесін қабылдап, тиісті заңмен бекіту арқылы іске асады.

Мақалада Қазақстан Республикасында мемлекеттік тілді қолдану мен дамытуға және ісқағаздарын мемлекеттік тілде жүргізуге қатысты қабылданған ресми құжаттар әртүрлі сипаттарына қарай жіктеледі. Ісқағаздарын мемлекеттік тілде жүргізуге қатысты құжаттардағы ерекшеліктер нақты көрсетіледі.

Осы мақалада сәулет және құрылыс саласындағы терминологияның ерекшеліктері қарастырылады. Ежелгі ғылым бола отырып, сәулет әлі де көптеген сұрақ-тарды ашық қалдырады. Терминдерді зерттеу мәселелері әрдайым көрнекті ғалымдардың назарын аударды. Алайда, сәулет саласындағы терминология бүгінде одан да назар аударуға тұрарлық, өйткені қазіргі әлем қарқынды дамып келеді және сәулет барлық өзгерістерге бейімделеді. Осының арқасында жаңа ұғымдар пайда болады және олар, әрине, тілде көрінеді. Тілдің кез-келген саласының сөздік қоры байытылған және сәулет ерекшелік емес. Бұл саладағы терминологияның өзіндік ерекшеліктері бар, бұл мақалада айтылады. Сонымен қатар, құрылыс саласындағы заманауи лексика бірнеше көздерден алынды, олар төменде де көрсетілген.

Осы мақала сәулет терминологиясының ерекшеліктеріне арналған. Автор осы тіл қабатының негізгі компоненттерін және негізгі сипаттамаларын ұсынды.