ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ СӨЗДЕРДІҢ СЕМАНТИКАЛЫҚ ТІРКЕСУ ЖҮЙЕСІ

Мақалада қазақ тіліндегі тіркесімділік жүйесі мен валенттілік категория құрау әлеуеті қарастырылады. Валенттілік жүйесін құрайтын тіркестердің типтік түрлерін ажырату үшін эксперимент жүргізіледі. Қазақ тіліндегі тіркестерді синтаксистік және лексикалық тіркестер тобы деп екі бөлікке ажыратып қою жеткіліксіз. Қазақ тілінің тіркесімділік қабілетін терең зерттеп, түрлерін кеңейту, заңдылықтарын нақтылау мәселесі көтеріледі.  Тіркесімділік – синтагматикалық қатынасқа негізделген тіл бірліктерінің басты қасиеті. Синтагматикалық қатынас – бұл тілдік таңбалардың мәтін, сөйлем, сөз құрамында бірінен кейін бірі қатар орналасу тәртібіне қарай тіл заңдылығына сәйкес үйлесімді тіркесу қабілеті. Тіркесімділік – барлық тіл саласында қызмет ететін лингвистикалық категория. «Тіркесімділік – сөз бен сөздің, сөйлем мен сөйлемнің тіркесуі» деген стереотиптік түсінік тек грамматикалық тіркесімділік нысаны ретінде танылады. Негізінен тіл білімінде дыбыстардың да тіркесе алу, тіркесе алмау әлеуеті болады. Қосымшалардың да түбірге таңдап, талғап тіркесу заңдылығы болады. Сөз бен сөздің де мазмұн және тұрпат межесіне қарай мәнді әрі дұрыс тіркесу қабілеті ескерілетінін білеміз. Ендеше тіркесімділік құбылысы фонетикалық, лексикалық, морфологиялық, синтаксистік тіл заңдылықтарын айқындауда маңызды рөл атқаратын категория болып саналады. Бұл жерде тіркесімділік валенттілік ұғымымен тең дәрежеде қарастырылып отыр. Себебі валенттіліктің өзі дыбыс қабатынан бастап мәтін құрылымындағы барлық тіл бірліктерінің тіркесу қабілетін танытатын негізгі көрсеткіш.

1. Аблақов А. (1986) Қазақ тіліндегі табыс жалғаулы сөз тіркестері. – Алматы. – 211 б.

2. Ахманова О.С. (1971) Вопросы оптимализации естественных коммуникативных систем. – Москва. – 211 с.

3. Балтабаева Ж. (1984) «Семантико-стилистические функции неоформленного родительного и винительного падежей в казахском языке» // Кандидаттық диссертация, – Алматы. – 165 б.

4. Бондцио В. (2000) Теориявалентности и обучение языку / ИЯШ. Москва. – №5. – С. 14-25.

5. Исаев С. (1997) Қазақ тілі жайында ойлар. – Алматы. – 256 б.

6. Котелова Н.З. (1975) Значение слова и его сочетаемость (к формализации в языкознании) / Н.З. Котелова. – Ленинград. – 164 с.

7. Кубрякова Е.С. (1979) Лексическая и синтаксическая сочетаемость слова и ее отражение в процессах словообразования. – Москва.

8. Кузнецов А. М., Кацнельсон С.Д. (2002) // Отечественные лингвисты XX века. Ч. 1 / отв. ред. Ф.М. Березин. Москва: ИНИОН РАН, – С. 392.

9. ЛейкинаБ.М.(2003)Глаголыстановленияиглаголыначинательностивсовременном английском языке. – Ленинград. – 405 с

10. Момынова (2020) Б. Күрделі құрылымды терминдердің жазылуы және тіркесімдер сөздігінде қамтылуы. // Фб

11. Мухин А.М. Структура предложений и их модели // https://www.studmed.ru/ 14 02.2012.

12. Оразов М. (1998) Қазақ тілінің семантикасы. Алматы. – 220 б.

13. Рамстед Р.И. (1950) Введение в алтайское языкознание. Москва. – 421 б.

14. Сағындықұлы Б. (1998) Қазақ тілінің лексикасы дамуының этимологиялық негіздері. – Алматы. – 196 б.

15. Степанова М.Д. (1973) Теория валентности и валентностный анализ. – Москва. – 261с.

16. Сыздықова Г.О. (2010) Қазақ тіліндегі семантикалық валенттілік: фил. ғыл. докт. дис. автореф. Алматы. – 168 б.

17. Теньер Л. (2000) Основы структурного синтаксиса / Л. Теньер // Вступ. ст. и общ. ред. В.Г. Гака. – Москва: Прогресс, – 656 с.

18. Хасанов Ғ. (2009) Қазақ тілінің лексикалық синтагматикасы: Филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған дисс. авторефераты. 10.2.2 мамандығы бойынша / Хасанов, Ғабит Қайыржанұлы, – Алматы. – 46 б.