ҚАЗАҚ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ «БАҚЫТ» ҰҒЫМЫНЫҢ КОНЦЕПТУАЛИЗАЦИЯСЫ

Бұл мақалада «бақыт» концептісінің қазақ және ағылшын тілдеріндегі ұлттық-мәдени ерекшеліктері салыстырмалы-лингвомәдени және когнитивтік тұрғыдан талданады. Зерттеу сапалық парадигмаға негізделіп, тіл мен мәдениет арасындағы өзара байланысты, ұлттық дүниетаным ерекшеліктерін анықтауға бағытталған. Зерттеудің мақсаты – қазақ және ағылшын тілдеріндегі «бақыт» ұғымының концептуалдық құрылымын, мағыналық өрісін, метафоралық модельдерін және ұлттық-мәдени репрезентацияларын анықтау. Талдау үш негізгі бөлімді қамтиды: этимологиялық шолу, паремиологиялық, тұрақты тіркестерге негізделген лингвомәдени талдау, және жартылай құрылымдалған сауалнама нәтижелерінің интерпретациясы. Этимологиялық тұрғыдан, қазақ тіліндегі «бақыт» сөзі көне түркі «бақ» ұғымымен байланысты, рухани, мистикалық және тағдыршыл сипатқа ие. Ағылшын тіліндегі «happiness» сөзі бастапқыда сәттілік, тағдырмен байланысты болса, қазіргі қолданыста ішкі қанағат, психологиялық жайлылық, жеке еркіндікке негізделеді. Паремиологиялық талдау барысында қазақ тілінде «бақыт» ұғымы көбінесе сырттан келетін сый, құт ретінде сипатталады («бақыт құсы», «бағы жану»), ал ағылшын тілінде «happiness» — адамның әрекетімен қалыптасатын, таңдауға негізделген күй ретінде көрініс табады («Happiness is a choice», «Happiness blooms from within»). Метафоралық модельдер қазақ тілінде – «нұр», «құс», «құт», «тағдыр сыйы», ал ағылшын тілінде – «жол», «гүл», «жарық», «таңдау», «өнім» ретінде танылды. Сауалнама Алматы және Ист-Лансинг қалаларында жүргізіліп, 30 қазақ және 30 ағылшын тілді респонденттердің жауаптары талданды. Сұхбат сұрақтары «бақыт» ұғымының дербес және мәдени қабылдануына бағытталды. Талдау нәтижесінде қазақ респонденттері үшін бақыт – отбасы, ата-ана разылығы, Құдаймен үйлесім сияқты сыртқы және рухани факторларға негізделсе, ағылшын респонденттері үшін бақыт – еркіндік, өзін-өзі дамыту, ішкі үйлесім сияқты ішкі, психологиялық факторларға байланысты. Мазмұндық доминанттар, уәжділік сипат пен мәдени ассоциациялар екі тілде де түбегейлі ерекшеленеді. Жобаның әдіснамалық негізіне интерпретациялық-феноменологиялық талдау, концептуалдық метафоралар теориясы, салыстырмалы және дискурстық лингвистикалық әдістер енді. Зерттеу материалы ретінде көркем мәтіндерден, мақалмәтелдерден, қанатты сөздер мен табиғи дискурстардан алынған деректер пайдаланылды. Барлық мәтіндік және сауалнамалық деректер Jupyter Notebook платформасында Python көмегімен визуализацияланды.

1. Абдраманова С. Conceptualization of Happiness by Young Native Speakers of Kazakh // Tiltanym. – 2017. – №3. – С. 72-77.

2. Байсыдық И.Б., Рсалиева Н.М., Халым Б., Корбозова Ә.Н. Адaм мiнeзiн cипaттaушы cын eciмдeрдiң лингвoмәдeниeттaнымдық жәнe этнoлингвиcтикaлық аспектісі // Tiltanym. 2024: 96(4): 51-61. https://doi.org/10.55491/2411-6076-2024-4-51-61

3. Караулов Ю.Н. Русский языковой образ мира: Очерки по русской лингвокультурологии. – Москва: Наука, 1987.

4. Сагатова А.С., Нурлигенова З.Н. Идея единства в казахском духе // Вестник Карагандинского университета, 2020.

5. Самуратова Т.К. и др. Пространство и время как фундаментальные элементы казахской картины мира // Mediterranean Journal of Social Sciences, 2015.

6. Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. – Т. I: А–Б. – Москва: Наука, 1974.

7. Стефанова Е.А. Сопоставительный анализ концепта “счастье” // Вестник ТГУ, 2019.

8. Abdramanova, S. Heart in the Kazakh Language. Brill’s Studies in Language, Cognition and Culture, 2023.

9. Goddard, C., Ye, Z. Exploring “happiness” and “pain” across languages and cultures. International Journal of Language and Culture, 2014, 1(2). P. 231-258.

10. Hajdukova, E.B., Winter, L., McLellan, R. Culturally Situated Understandings of Wellbeing. Cambridge Repository, 2017.

11. Lakoff, G., Johnson, M. Metaphors We Live By. Chicago: University of Chicago Press, 1980.

12. Manz, B.F. The Rise and Rule of Tamerlane. Cambridge, New York, Port Chester, Melbourne, Sydney: Cambridge Univ. Press, 1989. 240 p.

13. McLellan, R., Faucher, C., Winter, L. Wellbeing conceptualization in Kazakhstan // In Cross-Cultural Perspectives. Springer, 2022.

14. McLellan, R., Faucher, C., Winter, L. Young People's Wellbeing in Kazakhstan: A Derived Etic Approach // In CrossCultural Perspectives on Wellbeing. Springer, 2022.

15. Suiyerkul, B., Chakyroglu, A.K. Representation of the concepts “Happiness & Unhappiness” in the Kazakh proverbs and sayings // Procedia – Social and Behavioral Sciences. 2014. Vol. 136. P. 455-459.

16. Wierzbicka, A. Happiness in Cross-Linguistic Perspectiv // Daedalus, 2004. Vol. 133(2). P. 34-43.