Мақалада этносизм мен этнолингвопанизм тұжырымдамалары, ортатүркі тілінің құрылуына кедергі келтіретін тілдік консерватизмнің стереотиптері, мен туыстас тілдер топтары үшін орташаландырылған тілдер жүйесі қарастырылады. Тіл білімі саласындағы заманауи іргелі тұжырымдамалар тілдің мәнін, оның жүйесін, құрылымы мен даму заңдылықтарын, әлем тілдерінің тілдік қауымдастықтарының түрлерін терең тануға мүмкіндік береді. Математикалық лингвистика және компьютерлік лингвистика әдістемелері тілдік даму процестерін зерттеу, болжау және жоспарлау үшін ең тиімді математикалық және компьютерлік әдістерді қолдануға мүмкіндік береді. Этносизм мен этнолингвопанизм концепциялары негізінде ортатүркі тілін, туысқан тіл топтары үшін орташаландырылған тілдер жүйесін, дүниежүзілік тілді және жаһандық ортақ жазу жүйесін қалыптастыруға бөгет болып тұрған тіл консерватизмінің стереотиптері зерттелді.

Мақалада басқа просодикалық белгілердің сандық қарама-қайшылығы негізінде жасалған бірқатар тілдер, негізінен, фонетика режимінде екендігі көрсетілген. Бұл функциялар одан әрі зерттеуді қажет етеді. Бұл процестерді, ішінара фонетикалық, бірақ көбінесе морфонологиялық процестерді зерттеу тиісті материалды жаңғыртуға қосу шарты ретінде өте қажет. Прототүркі тілі үшін дауысты дыбыстардың ұзындығының тіресімін жаңғырту мәселесі. Түркі тілдерінің барлық дерлік топтары қандай да бір жолмен осындай тіресім іздерін сақтайтыны көрсетілген. Басқа просодикалық белгілердің сандық қарама-қайшылығы негізінде жасалған бірқатар тілдер, негізінен фонетикалық режимде; бұл функциялар одан әрі зерттеуді қажет етеді.

Интонация – ақпараттық тұтастықтың құрамдас бөлігі. Егер сөйлем ойды жарыққа шығарудың құралы десек, интонация – оны жеткізудің басты құралы. Интонация – тілдің мағына ажыратушы басты құралдарының бірі. Бір сөйлемнің интонациясын құбылту арқылы әртүрлі мағына алуға болады. Интонация арқылы төмендегідей коммуникативтік мәндерді ажыратуға болады: нақтылау, сұрау, бұйыру, таңғалу т.т. Сонымен бірге интонация арқылы адамның көңіл-күйі, мінезі, әңгіме тақырыбы мен пікірлесуші адамға деген көзқарасын, тіпті қай аймақтан екені туралы да ақпараттар алуға болады. Интонация ойды жарыққа шығарудың негізгі құралы екендігі көрсетіліп, коммуникативтік маңызды компонент екендігі қарастырылған.

Жалпы прагматиканы нақты зерттеу нысанына қарай социопрагматика, саяси прагматика, саяси дискурс теориясы, лингвосаясаттану т.б. сияқты бірнеше салаға тарамдауға болады. Олардың бәріне ортақ нәрсе – мәтіндердің белгілі бір топқа, социум мүшелеріне бағытталуы. Яғни сөйлеуді белгілі бір бағытта тыңдаушыға әсер ету мақсатында жүзеге асырылатын кез-келген әрекеттің нәтижесі ретінде қолдану. Дискурс құрылымында тыңдаушы рөлі күшейтіледі, яғни ол үнсіз байқаушы рөлінен сөзжұмсамға белсене араласатын толыққанды коммуникантқа айналады. Прагматиканың ірі құрамдас бөлігі болып қалыптасқан прагмалингвистика тіл ұстанушылардың табиғи тілді әлеуметтік өзара әрекеттестік құралы ретінде пайдалану ерекшеліктерін зерттейді. Онда нақты қарым-қатынас жағдаяттарына тән ережелер мен қағидаттардың, стратегиялардың арнаулы жүйесі негізге алынады.

Асқар Құдайбергенұлы ХХ ғасырдың 60-жылдары ғылыми шығармашылығын жиілік сөздіктер құрастыру мен соның базасында қазақ мәтіндері құрылымын статистикалық зерттеумен бастады. А.Жұбанов өзінің іргелі зерттеулері (200 ғылыми еңбек, оның ішінде 5 монография, 4 оқу құралы және 5 жиілік сөздік) арқылы қазақ қолданбалы тіл білімінің бірнеше бағыттарының дамуына үлес қосты. Олар: ұлттық мәтін мазмұнын формалдау және квантитативтік-статистикалық зерттеу, жазба мәтінді автоматты талдау, компьютерлік лексикография, қазақ тілінің лингвистикалық деректер базасын әзірлеу және т.б. Асқар Құдайбергенұлы көп жылдар бойы түркі республикаларының тілшіәріптестеріне ақпараттық технологияны меңгеру ісі бойынша кеңес беріп, үнемі қолдау көрсетіп отырды. Қазақ тіліне қатысты жарық көрген жиілік сөздіктердің басым бөлігі А.Қ.Жұбановтың қатысуымен құрастырылғанын атап айту қажет.

Когнитивтік лингвистиканың негізгі идеяларына сәйкес тіл жүйесіндегі сөздердің мағыналары белгілі бір танымдық құрылымдар мен әдістермен байланысты. Ол үшін когнитивті талдаудың жаңа әдістері жасалады: концептуалды-таксономиялық талдау, когнитивті-матрицалық талдау, сонымен қатар концептуалды - қарапайым (ұғымдар, елес, бейне) ретінде білім форматтарының негізгі түрлері жасалады және т.б.), концептуалды-күрделі (пропозиция, фрейм, категория, матрица). Мақала танымдық лингвистика саласына арналған; ұйымдастыру мәселелеріне және білім құрылымдарын тілде ұсыну әдістеріне көп көңіл бөлінеді. Алайда, қандай білім (фрейм, гештальт және әлемнің жеке бейнесі) қоршаған әлемнен алынған, санамен өңделген ақпаратты көрсететіні туралы мәселе нақтылауды қажет етеді. Когнитивтік лингвистика саласына, ұйымдастыру мәселелеріне және тілдегі білім құрылымдарын таныстыру жолдарына көп көңіл бөлінеді. Дегенмен, қоршаған ортадан келген білімнің (фрейм, гештальт және әлемнің жеке бейнесі) сана- сезімді өңдейтін ақпаратты көрсетуі туралы сұрақ спецификацияны талап етеді.

Дәстүрлі әдеби тілдерде жазылған ортағасырлық түркітілдес жазба ескерткіштері лингвистикалық сипаты бойынша «аралас» тілдерге жатқызылады. «Аралас тіл» термині жеткілікті дәрежеде қалыптаспаған. Қалыптасқан түркологиялық дәстүрде «араластыру» дегеніміз тіл жүйесінің өзгеруін емес, бір ескерткіштің тілінде норма болып табылатын диалектизмдердің басқа ескерткіштің тілінде қолданылуын білдіреді. Жалпы, «аралас» терминін түркологтар ескерткіш мәтініндегі фонетикалық, грамматикалық және лексикалық элементтердің мазмұны деп түсінеді. Олардың ойынша олар басқа жіктеу тобының тіліне жатады: қыпшақ, оғыз, ұйғыр, қарлұқ. Таңдалған фонетикалық-графикалық белгілер мен оларды статистикалық өңдеу мысалындағы біздің зерттеулеріміз әр жазбаша ескерткіш өзі құрылған тілдік жағдайдың нақты және тірі көрінісі екендігін және сонымен бірге оның сипаттамасының қайнар көзі болып табылатындығын көрсетеді.

Мақалада түркі тілдерінің ішіндегі түрік және қырғыз тілдерінің айырым белгілері қарастырылды. Түрік және қырғыз тілдері дауысты дыбыстарының дыбыс құрамы және өзіндік айырмашылықтары көрсетілді. Түркі тілдеріндегі жуан және жіңішке дауыстылармен қатар қысқа және созылыңқы дыбыстардың ерекшеліктері ескерілді.

Қостілділік – қазіргі әлемде кең тараған құбылыс. Кейбір зерттеулерге қарағанда, жер бетіндегі халықтардың арасында біртілді адамдардан гөрі қостілді адамдардың саны әлдеқайда көп. Осы проблемаға қатысты зерттеу еңбектері де айтарлықтай мол. Коммуникативті қарым-қатынас жасау қажеттігі туындаған жағдайда біртілді адам өз ойын жеткізу үшін мәдени-әлеуметтік тұрғыдан басымдығы бар тілде сөйлеуге (демек, оны үйренуге) мәжбүр болады. Алайда қостілділіктің деңгейі әртүрлі болатындығы белгілі. Бір тілден екінші тілге аудару үдерісі кезінде және осы үдерістің нәтижесінен алынатын мәтінге талдау жасау барысында, тұтастай алғанда, аударматану саласына қатысты жалпы теориялық, дербес теориялық мәселелер қарастырылған. Өйткені интерференция – қостілділік, тілдегі вариативтілік, коммуникативтік актіде басқа тілдің ықпалының басым байқалуы типтес құбылыстармен тығыз байланысты болғандықтан, бұл аталғандардың аудармаға да тікелей қатысы бар. Мақалада бір тілден екінші тілге аудару және осы процестен мәтіндерді талдау процесінде аударма өрісіне қатысты жалпы теориялық мәселелер қарастырылады. Араласу - бұл тілдің танымалдығы, тілдің өзгеруі және коммуникативті актідегі басқа тілдің әсері типтік құбылыстармен тығыз байланысты және олар аудармамен тікелей байланысты.

Біз түбіршек түбір деп – түркі тілдерінің алғашқы дәуірлерінде жасалған жа (жапырақ), қа (қабық), са (сабақ), бү (бүршік), тү (түбір) дегендер сияқты қазіргі күн үшін мағынасыз, өз дәуірі үшін мағыналы түбірлерді, ал түпкі түбір деп – сол түбіршек түбірлерден жасалған жап, қап, сап, бүр, түп дегендер тәрізді үш дыбысты, бір буынды, мағыналы түрбірлерді айтып отырмыз. Мақалада түркі тілдерінің дамуының алғашқы кезеңдеріндегі түбіршек түбірлері мен түпкі түбірлері қарастырылмақшы. Шындыққа жүгінсек, бұл мәселе түркі тілдерінде аз зерттелінген. Түбіршек түбір мен түпкі түбірлер туралы ғалымдар пікірі қарастырылды.

Түркі тілдеріндегі күрделі етістік жайлы зерттеу ісі ХІХ ғасырдың басында, түркі тілдерінің алғашқы грамматикалары жасала бастаған кезде қолға алынды. Түркі тілдеріне байланысты материалдарды жинап, құнды тұжырымдар айтқан зерттеушілер Н.И.Ашмарин, П.М.Мелиоранский, В.В.Радлов еңбектерінің тіл ғылымының дамуында өзіндік үлесі бар. Әсіресе, олардың сөзжасамға байланысты тұжырымдаған ғылыми қағидаларының маңызы ерекше. Мақалада жалпы түркі тілдеріндегі күрделі етістікті жаңа бағытта когнитивтік тұрғыдан зерттеу қажеттігі туралы айтылады. Себебі етістіктің семантикалық табиғаты көпқырлы, оның функционалды-прагматикалық қызметі түркі тілдерінің өз ерекшелігіне сай түрлі болуы заңды құбылыс. Жалпы түркі тілдеріндегі күрделі етістікке жаңа контексте когнитивті көзқарас қажеттілігі қарастырылады. Етістіктің семантикалық табиғаты әртүрлі болғандықтан және оның функционалды-прагматикалық қызметі семантикалық түркі диалектісінен оның ерекшелігіне байланысты өзгешеленеді.

І.Кеңесбаевтың әліпби мен орфография мәселелеріне байланысты ұстанған өзіндік принциптері бар. Олар: жазу ережелерінің жатықтығы, оқушы қауымға түсініктілігі, халық сауатын тез көтеруге, қазақ әдеби тілінің даму заңдылықтарына бейім келуі. Ғалым әліпби құрастыру мен орфография ережелерін түзуге күнделікті дамып келе жатқан өмір талабының тұрғысынан қарады. Сол бағытта жұмыс жасап, қазақ әдеби тілінің дамуына үлес қосты. Мақалада академик І.Кеңесбаевтың қазақ тіл біліміне қосқан үлесі жайында айтылған. Сондай-ақ жазу мәдениеті, әліпби құрастыру мен орфография мәселелеріне қосқан еңбегі сөз болады.

Мұндағы фонетикалық кейінді/ілгерінді, жоғарылы/төменді, езулік/ еріндік атаулары сингармо(но)логиялық жіктелімге негіз болып, жүйе құрап тұр. Сингармо(но)логиялық атаулар фонетикалық атаулардан туындап отыр. Сонымен сингармо(но)логиялық атаулардың фонетикадан (артикуляциядан) туындайтынын нақты көрсетеді. Қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстардың сингармофонологиялық мәртебесі қарастырылады. Сөйлесілмеген үнсіздік сипаттамалары талданады. Қазақ тілі дыбыстарының құрамында бірегей жасалған бір топ дауыссыз дыбыстар қарастырылған.

Кез келген тілдің интонациялық жүйесін анықтауда оның синтагма арқылы бір байламда тұратын, өзінің просодикалық тәсілдерінің маңызы зор. Стильдердегі просодикалық тәсілдердің рөлі экспрессивтік қызмет атқарады, бірақ сөйлеудің дыбыстық жағы барлық сөйлеу мәтіндерінде қабылдаушыға алуан түрлі эмоционалды әрі экспрессивті әсер бере алатынын жоққа шығаруға болмайды. Функционалды стильдерде просодикалық тәсілдердің маңызы тек эмоционалды-экспрессивтілікті ғана білдірмейді, әртүрлі мақсатқа құрылады, дыбыс күші, қарқыны, екпіні, кідіріс сияқты дыбыс үйлесімділіктері әр стильде әртүрлі дәрежеде көрінеді. Адамдар өзгеріске түсетін қарқынды қабылдауға бейім келеді, бір сарындағы қарқын қабылдауға келмейді. Сондықтан қарқынның өзгеріске түсуі функционалды маңызды болып келеді. Басқа суперсегменттік тәсілдермен салыстырғанда қарқын – мәтін құраудағы өнімді тәсілдердің бірі. Мақалада мәтіннің ырғақты-интонациялық құрылымын анықтайтын боламыз. Сондай-ақ функционалдық стильді жобалаудағы просодикалық тәсіл рөлі қарастырылады.

Тіл қоғаммен бірге жасайтындықтан, үздіксіз өзгерісте болады, сондықтан қос тілділік, көп тілділік сияқты жағдай тіл дамуының әр сатысында пайда болып отырады. Сондай-ақ екі елдің сөйлеу тілінің ерекшеліктері қарастырылып, тілдік қолданыстардың ерекшеліктері қарастырылған. Жүңго, Қазақстан елдерінің тіл қолданысындағы ұқсастықтары сипатталып, ауызекі сөйлеу тіліндегі ерекшеліктеріне тоқталып, тілдік талдау жасалады.

Тіл білімі саласында «тілдік тұлға» термині жиі айтылып, жан-жақты зерттелгенімен, соның ішіндегі кәсіби тілдік тұлға мәселесі әлі де түпкілікті зерттелмей келе жатқандығы белгілі. Осыған орай кәсіби тілдік тұлға категориясы жайында сөз болады. Мақалада осыған дейін зерттеген ғалымдардың тілдік тұлға жайындағы пікірлері басшылыққа алынады.

«Қарға» символикалық мәні зор, халық тынысын кең танытатын, фольклорлық туындылардың барлық жанрларында мейлінше жиі өрнектелген бейнелердің бірі. Бұл бейненің поэтикалық астарын ашу, көркемдік айшықтарының өрнектелу ерекшеліктерін белгілеу керек. Қарға – халықтың дүниетанымын танытатын, аллегориялық астарда бірде жағымды, бірде жағымсыз бейне болып табылады. Қарғаның киелі Тәңірдің елшісі екеніне де көз жеткіздік. «Қарға» концептісі қарастырылған. Себебі қарға – түркі халықтарының тотемі, адамдар мен аспан арасындағы жалғастырушы күш болып ертеден бағаланған.

Түркі тілдерін төрт негізгі топтар арасында қарауға болады: СолтүстікБатыс (Қыпшақ), Оңтүстік-Батыс (Оғыз), Оңтүстік-Шығыс (Қарлұқ) және СолтүстікШығыс (Сібір). Олар түркі тілдерінде сөйлейді, кең географиялық аймағы Еуропа мен Азияға созылып жатыр. Түркі тілдерінде сөйлейтін халықтардың сөйлеу тілі бір болғанымен, олардың өзара фонологиялық ерекшеліктері болады. Түркі тілдерінде Еуропа мен Азиядағы үлкен географиялық аумақта сөйлейді. Әзірбайжан, түркмен, татар, өзбек, башқұрт, ноғай, қырғыз, қазақ, якут, кувас және басқа да диалектілер бар екені белгілі. Түркі тілдері Шығыс Еуропадан Шығыс Сібір мен Қытайға дейін кең таралған. Олардың негізгі ауқымы Орталық Азияда (Қазақстан, Қырғызстан, Түркіменстан, Өзбекстан және Қытайдағы Шыңжаң), олар батысқа қарай солтүстік Иран мен Оңтүстік Кавказға, Түркияға және Балқанның бір бөлігіне, ал солтүстікке қарай Ресейдің еуропалық және азиялық бөлігіне таралды. Еділ, Обь және Енисей өзендерін кесіп өтіп, Сібір мен Солтүстік Мұзды мұхиттың солтүстік-шығысына жетеді.

Қазақстанның ғылым саласындағы жетістіктері, оның ішінде лингвистика маңызды ғылым саласындағы жетістіктері де жақсы танымал. Елдегі лингвистикалық зерттеулер, әсіресе Қазақ тілі негізіндегі зерттеулер туралы айтқанда, Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясына қарасты А.Байтұрсынов атындағы тіл білімі институтын атап өтпеуге болмайды. Ғылыми-зерттеу орталығының ғалымдары қазақ тіл білімінің барлық бағыттары бойынша көптеген жарияланымдарымен еліміздің мәдени қорына үлкен үлес қосты, көптеген кандидаттық және докторлық диссертациялар ұсынды, ел ішінде және шетелде көптеген ғылыми мекемелермен бірлескен зерттеулер жүргізді. Алайда фонетика мен фонологияның көптеген өзекті мәселелері: балалар мен жасөспірімдердің сөйлеуі, қазақ мәдениет қайраткерлерінің сөйлеуі, сахналық сөйлеу, қазақ диаспорасының сөйлеу фонетикасы және т. б. әлі де қарастыруды қажет етеді.