ТАРИХИ ІШКОРПУС МӘТІНДЕРІНІҢ ЛЕКСИКА-ГРАММАТИКАЛЫҚ БЕЛГІЛЕНІМІ

Белгілі бір ұлттық корпустың мәтіндер басазын әзірлеуде тек метасипатта мен метадеректік ақпараттарды әзірлеумен шектелмейді. Сондай-ақ, лингвистикалық белгіленімдерді де әзірлеуді қажет етеді. Лингвистикалық белгіленім – мәтіндегі әрбір лексикалық бірлікке орфографиялық, фонетикалық, лексикалық, грамматикалық тұрғыдан берілетін лингвистикалық ақпарат. Алайда тарихи ішкорпус мәтіндеріне лингвистикалық белгіленім әзірлеу терең ізденісті қажет ететін аса күрделі жұмыстардың бірі. Себебі тарихи корпусқа енген мәтіндер базасының басым көпшілігі араб графикасымен жазылған. Ал араб графикасымен жазылған мәтіндер кирилл графикасына әртүрлі транскрипцияланған. Тарихи ішкорпусты әзірлеуде басқа ішкорпустарға қарағанда теориялық және техникалық тұрғыдан өзіндік қиындығы бар. Осығай орай мақаланың мақсаты – Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында алғаш рет әзірленіп жатқан тарихи ішкорпус мәтіндеріне лингвистикалық белгіленімдерді қою мәселесін қарастыру. Міндеттері: транскрипцияланған мәтіндер үшін лингвистикалық, оның ішінде лексикаграмматикалық белгіленімдерді таңдау, анықтау; лексика-грамматикалық белгіленімдерді әзірлеуде өзге елдердің тәжірибесін ескеру; арабграфикалы мәтіндерінің кирилл графикасындағы транскрипциясын талдау; транскрипцияланған сөздердің варианттарын анықтау; транскрипцияланған мәтіндерге арналған лексикаграмматикалық белгіленімдер бағдарламасының жұмыс істеу механизмдері туралы сипаттау.

Зерттеу барысында сипаттау, тарихи-салыстырмалы, лингвотекстологиялық әдістер қолданылады.

Зерттеу нәтижесінде лексика-грамматикалық белгіленім әзірлеуде орыс тілінің тарихи ішкорпусы әзірлеу тәжірибесі қарастырылады; әр кезеңде жазылған арабграфикалы мәтіндерінің транскрипциясы талданады; транскрипцияланған сөздердің варианттары анықталады; транскрипцияланған мәтіндер үшін лексика-грамматикалық белгіленімдер айқындалады; транскрипцияланған мәтіндерге арналған лексика-грамматикалық іздеу жүйесінің механизмдері сипатталады.

Практикалық маңыздылығы. Тарихи корпусқа енетін арабграфикалы мәтіндердің транскрипциясына жасалған лексика-грамматикалық белгіленімдердің әзірленуі – белгілі бір лексикалық бірліктің эволюцисын білу үшін пайдалы құрал бола алады.

1. Гаврилова Т. С., Шалганова Т. А., Ляшевская О. Н. (2016) К задаче автоматической лексико-грамматической разметки старорусского корпуса XV-XVII вв // Вестник ПСТГУ. Серия III: Филология. 2016. Вып. 2 (47). С. 7 – 25.

2. Бембеев Е.В. (2012) Коллекции рукописей на старокалмыцком (ойратском) языке XVII–XIX вв. в свете компьютерной обработки: постановка проблемы // Информационные технологии и письменное наследие. El’Manuscript2012: Материалы IV международной научной конференции (Петрозаводск, 3–8 сентября 2012 г.). Петрозаводск, Ижевск, 2012. С. 31–34.

3. Corpus of Historical Portuguese. https://www.clarin.eu/resource-families/historical-corpora. https://www.clarin.eu/resource-families/historical-corpora.

4. Vatri A, McGillivray B. (2018) The Diorisis Ancient Greek Corpus Linguistics and Literature. Research Data Journal for the Humanities and Social Sciences. Издатель: Brill E-ISSN:2452-3666. 2018. page 55–65 https://brill.com/view/journals/rdj/3/1/article-p55_55.xml

5. Симон Э. (2014) Здание корпуса из древневенгерских кодексов. In: Каталин Э. Поцелуй (ред.): Эволюция функциональной левой периферии в венгерском синтаксисе. Оксфорд: Издательство Оксфордского университета, 2014 г.

6. Сердюченко Г. П. !967) Русская транскрипция для языков зарубежного востока. – Москва: Наука, 1967. С 359.

7. Фазылов Э.И. (1971) Староузбекский язык. Хорезмские памятники ХІV века. – Т.2. Ташкент: Фан, 1971. – 778 с.

8. Иванов С. Н. (1969) Родословное древо тюрок Абу-л-Гази-хана. – Ташкент: изд.«Фан» Узбекской ССР, 1969 г. С 202.

9. Әбілқасымов Ә. (2001) Әбілғазы ханның «Түркі шежіресі» және оның тілі. – Алматы: Арыс, 2001. – 246 б.

10. Сыздықова Р. (2004) Ясауи «Хикметтерінің» тілі. – Алматы, Сөздік-Словарь, 2004. – 552 б.

11. Савчук C.О. (2008) Корпус текстов XVIII века в составе национального корпуса русского языка: проблемы и перспективы. 25 июнь 2008 / http://textualheritage.org/lt/el-manusctipt-08-/xviii.html