ЖЫРТҚЫШ ҚҰСТАРДЫ ҚОЛҒА ҮЙРЕТУДЕ ҚАЛЫПТАСҚАН ТІЛДІК БІРЛІКТЕР

Жыртқыш қҧстарды қолға ҥйрету, сол арқылы қалыптасқан тілдік бірліктерді зерттеудің маңызы зор.Жалпы адам ҿміріне қҧстар тікелей ҽсер етеді. Олар адамзатқа зиянынан гҿрі пайдасын кҿп тигізеді. Жердегі жҧмыр басты пенде қҧстармен тікелей қарым-қатынас орната отырып, оларды ҿз тҧрмыс-тіршілігінің ажырамас бір бҿлігіне айналдырған. Қҧстарға қатысты ырым-тиымдарды, наным-сенімдерді қалыптастырған. Адамдар қҧстармен біте қайнасқаны соншалықты, олардың қимыл-қозғалыстарын, іс-ҽрекеттерін зерделейтін дҽрежеге жетен. Қҧстар ҿз мінездерінде қандай да бір ерсі қылық кҿрсетсе, не болмаса ҿздерін кҥнделіктіден басқаша ҧстаса, сол арқылы табиғат қҧбылыстарын, табиғат апаттарын болжай алатын болған.Сонымен қатар, олардың сҧлулығын, қырағылығын, алғырттығын т.б. мінездерін жырға-ҽнге қосқан. Тілімізде ауыз ҽдебиетінде қҧстарға қатысты мақал-мҽтелдер, жҧмбақтар, жаңылтпаштар пайда бола бастаған. Кейін келе оларды аңыз ҽңгімелерге, нақыл сҿздерге, ертегілерге, ақындар ҿлең-жырларына, жазушылар шығармаларына қосқан. Сҿйтіп, тілімізде жҽне санамызда қҧс атаулының образы қалыптасқан. Мақалада жалпы жыртқыш қҧстарды қолға ҥйретуде қалыптасқан ҧғымдар мен олардың қолданылу аясы қарастырылады. Қазақ халқының табиғатын, танымын, ерекшеліктерін сипаттайтын қҧстарға қатысты атаулар жҽне олардың пайда болуы тілдік тҧрғыдан талданған. Жыртқыш қҧстарға қатысты атаулар, біріншіден, белгілі бір қҧбылысты атаудағы (номинация тарапынан) жетіспеушіліктің орнын толтыру ҥшін, екіншіден, бейнелі тілдік единицаларды байыту ҥшін жасалған. Осы орайда лингвистикалық, танымдық уҽж арқылы жасалған атаулар сараланды. Соның негізінде жазба жҽне ҽдеби тілімізде жыртқыш қҧстарға қатысты ҧғымдар жинақталып, олардың тілдегі қабаты, жасалу жолдары, пайда болу, шығу, даму тарихы анықталды.Фразеологиялық, паремиологиялық қордағы қолданылу ерекшеліктері, бейнелеуіштік, бағалауыштық мҽн тудыратын қасиеттері айқындалды. Бҧрын қолданылған, қазіргі таңда қолданыстан шығып қалған жыртқыш қҧстарға қатысты терминдерге анықтама берілген.

1. Бабалықҧлы Ж., Тҧрдыбаев А. (2009) Қырандар. – Алматы: Жазушы, 2009. – 224 б.

2. Кенжеахметҧлы С. (2007) Жетіқазына (тҿртінші кітап). – Алматы: Ана тілі, 2007. – 136 б.

3. Кенжеахметҧлы С. (2006) Жетіқазына (ҥшінші кітап). – Алматы: Ана тілі, 2006. – 136 б.

4. Ҽлішеров Т. (1994) Ит жҥгіртіп қҧс салған. – Алматы: Қайнар, 1994. – 192 б.

5. Кҥркебаев К.Қ. (2013) Қазақ тілінің рухани жҽне материалдық лексикасы. – Алматы: Қазақ университеті, 2013. – 191 б.

6. Кенжахметҧлы С. (2001) Жетіқазына (жиған-терген). – Алматы: Ана тілі, 2001. – 137 б.

7. Қайдар Ҽ. (1998) Қазақ тілінің ҿзекті мҽселелері. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 304 б.

8. Қайдар Ҽ. (2013) Қазақтар ана тілі ҽлемінде: этнолингвистикалық сҿздік. ІІІ том. Табиғат. – А., 2013. – 608 б.