ЛИНГВОМӘДЕНИ БІЛІМДЕР ЖҮЙЕСІН ҰЛТТЫҚ КОРПУСҚА ЕНГІЗУДЕ КӨНЕ АТАУЛАРДЫ ЗЕРТТЕУ

Белгілі бір халықтың дүниетанымын, ой-санасын, өркениеті мен мәдениетін тіл арқылы, оның ақпараты арқылы білу – қазіргі таңда өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Байырғы қазақ қоғамындағы билік атауларының тарихи даму барысында қалыптасқан жүйесі мен мәртебесін, деңгейін, этнолингвистикалық сипатын, мағыналарын, дамуының ішкі-сыртқы дереккөздерін зерделеу – зерттеу жұмысының негізгі мақсаты. Сондықтан қазақ тіліндегі байырғы билік атауларының этнолингвистикалық табиғатын ашып берудің, олардың этномәдени мағыналарын анықтаудың мәні ерекше болмақ. Зерттеліп отырған лексикалық тіл байлығында қазақ халқының мәдениеті, менталитеті, көзқарасы мен дүниетанымы, өзіндік болмысын көрсететін құнды деректер сақталған, сондықтан олар – тарих пен уақыттың табын бойына сақтап келген рухани шежірелік сипатымен құнды мұралар; билік атаулары қазақ этносы қалыптасуындағы мәдениет жалғастығын көрсетіп, қазақ қоғамының әр дәуірдегі қалпын, қалыптасу, даму үрдісін сипаттайды. Қазіргі ақпараттық қоғамда мәдени құндылықтарды келер ұрпаққа жеткізіп, сақтаудың негізгі көзі – мәдени ұғымдарды Ұлттық корпустар базасына енгізу. Кез келген сөздің қандай мағынаны білдіретіндігі туралы ақпарат та пайдаланушы үшін қажетті сұраныс тудырады. Сондықтан Ұлттық корпустардан ізделген сөздің лексикалық мағынасымен бірге, мәдени бірліктердің мәдени семантикасы туралы да ақпарат беру, ең алдымен ұлттық тіл иелмендері үшін маңызды болып табылады. Лингвомәдени бірліктер мен олар туралы мәдени білімдер жүйесі және мәдени мәтіндерді жинақтаушы банк, ол – Қазақ тілінің лингвомәдени ішкорпусы. Бұл ішкорпус түрі – қазақ тілінің кең ауқымды мәдени-лингвистикалық қоры болғандықтан, оған енетін мәтіндер мен мәдени бірліктер тақырыптары жанжақты болып келеді. Мәдени-семантикалық белгіленім – сөздердің мағыналық құрылымында кодталған ұлт мәдениеті туралы білімдер жүйесі. Мәдени білімдер жүйесін ішкі формасында сақтаушы бірлік, ол – сөз, яғни мәдени бірліктер болып табылады.

1. Әдебиеттер Аманжолов Қ., Рахметов Қ. (1996) Түркі халықтарының тарихы. – Алматы: Білім, 1996. 304 б.

2. Аязбаев Ғ.М., Н.М. Әшімбаева Н.М., Бисенғали А.З., Құлманов С.Қ., Нұрлан М. (2023) Қазақ және орыс тілдерінің параллель ішкорпусы: әзірлемесі, қолданылуы және мәселелері TILTANYM № 2 (90) 2023 https://www.tiltanym.kz

3. Байжанов Т. (1991) Қазақ тіліндегі әскери лексика. Филол. ғыл. докт. … дисс. автореф.: 10.02.02. – Алматы, 1991. – 43 б.

4. Барлыбаев С. (1978) Қазіргі қазақ тіліндегі қоғамдық-саяси лексика. – Алматы: Мектеп, 1978. – 144 б.

5. Баскаков Н.А. (1985) К этимологии собственных тюркских имен в русских летописях // Теория и практика этимологических исследований. – М., 1985. – 104 с.

6. Баскаков Н.А. (1980) Модели тюркских этнонимов и их типологическая классификация // Ономастика востока. – М., 1980. – 286 с.

7. Бернштам А.Н. (1946) Социально-экономический строй Енисейских тюрков. – М.,-Л., 1946. – 211 с.

8. Григорьев В.В.(1871) О скифских народе саках. – СПб., 1871. – 205 с.

9. Ғабитханұлы Қ. (2003) Қытай жылнамаларындағы түркілік ономастика мәселелері // «Қазіргі заманғы түркология ғылымының өзекті мәселелері және алдағы міндеттері» атты халықаралық конгресс материалдары. –Түркістан, 2003. – 117-121 бб.

10. Ғұн тарихының жылнамасы (2004) (аударған М.Алпамысұлы). – Түркістан, 2004. – 330 б.

11. Емельянова М.В. (2004) Гипертекстовый мультимедийный словарь лингвокультурного дискурса / М. В. Емельянова, Е.Н. Трегубова // Русский язык: исторические судьбы и современность: II Международный конгресс исследователей русского языка (Москва, МГУ им. М. В. Ломоносова, филологический факультет, 18 – 21 марта 2004 г.): Труды и материалы / Составители М. Л. Ремнёва, О. В. Дедова, А. А. Поликарпов. – М.: Изд-во Моск. Ун-та, 2004. - С.472 – 473.

12. Жаңабекова А.Ә. (2012) Қазақ тілі мәтіндеріне морфологиялық белгіленім қоюдың ғылыми-тәжірибелік негіздері // Научно-практическая конференция «Языки меньшинств в компьютерных технологиях: опыт, задачи и перспективы». – Уфа, 2012. – Б. 42-50.

13. Жанұзақов Т. (1971) Қазақ есімдерінің тарихы. – Алматы: Ғылым, 1971. – 217 б.

14. Жұбанов А., Жаңабекова А. (2017) Корпустық лингвистика. – Алматы, 2017. – 318 б.

15. Захаров В.П. (2005) Корпусная лингвистика: Учебн.-метод. пособие. – СПб., 2005. – 48 с.

16. Жұбанов А.Қ. (2009) Қазақ тілі мәтіндер корпусының компьютерлік базасын құрудың алғышарттары // Әдеби тіл және қазақ тілінің өміршеңдігі. /Жауапты ред. Қ.Күдеринова. – Алматы: «КИЕ» лингвоелтану инновациялық орталығы, 2009. –175-179-бб.

17. Кляшторный С.Г. (1964) Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии. – М., 1964. – 353 с.

18. Қазақ ССР тарихы (1980) – Алматы: Ғылым, 1980. 1 т. – 496 б.

19. Қоңырбай Ө. (1999) «Көне дәуір күмбірі» (Қытай тарихындағы қазаққа қатысты деректер) // Жалын. 1999. №5. – 22-25 бб.

20. Құлманов С., Жаңабекова А.Ә., Әшімбаева Н.М., Бисенғали А.З., Шүленбаев Н.Қ., Қордабай Б.Қ. (2022) Корпусқа енгізілетін мәтіндердегі сөздерге морфологиялық белгіленім қою және оларды компьютерлік бағдарламаға енгізу мәселелері // Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің Хабаршысы. «Филология ғылымдары» сериясы. № 3(140)/2022. – 103-113-бет (DOI: https://doi.org/10.32523/2616-678X-2022-140-3-103-113) https://bulphil.enu.kz/index.php/main/article/view/29/9.

21. Махпиров В.У. (1997) Имена далеких предков. – Алматы: Институт востоковедения, 1997. – 302 с.

22. Сыздықова Р.Ғ. (1984) ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: Ғылым, 1984. – 256 б. Таным тармақтары: Қытай тарихшыларының көне тарихымыз жөніндегі пайымдаулары (1998) (құрастырған Қ.Салғараұлы). – Алматы: Санат, 1998. – 280 б.

23. Трегубова, Е.Н. Лингвокультурный региональный дискурс и современные способы его лексикографического описания (2007) / Е.Н. Трегубова, М.В. Емельянова // Конференция грантодержателей регионального конкурса Российского гуманитарного научного фонда и администрации Краснодарского края «Северный Кавказ: традиции и современность. Сборник тезисов. Краснодар: Просвещение-Юг, 2007.

24. Svartvik J., Quirk R. (1980) A corpus of English Conversation. – Lund: Gleerup, 1980. – 284 p.

25. Francis W. (2022) Brown Corpus Manual: Manual of Information to Accompany a Standard Corpus of Present-Day Edited American English for Use with Digital Computers. [Электрон. ресурс] – URL: http://icame.uib.no/brown/bcm.html Hundt, Marianne. (2022)

26. Manual of Information to Accompany the Freiburg-Brown Corpus of American English (FROWN). [Электрон. ресурс] – URL: http://khnt.hit.uib.no/icame/manuals/frown/INDEX.HTM