АБАЙ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ОРЫС ТІЛІНЕН ЕНГЕН СӨЗДЕРДІҢ ЖАЗЫЛУ МӘСЕЛЕСІ

Қазақтың ҧлы ақыны Абай шығармаларында кірме сҿздер жиі кездеседі. Хакім кірме атауларды ҽсіресе қара сҿздерінде кҿбірек қолданады. Ойшыл ақын тҥркі-шағатай жазба тілін жақсы білгендіктен, шығармаларында араб-парсы кірмелерін кітаби стильдегідей тҥпнҧсқаға жақын нҧсқада пайдаланады. Сондықтан Абайда шығыс тілдерінен енген сҿздер русизмдерге қарағанда ҽлдеқайда кҿбірек ҧшырасады. Орыс тілінен енген сҿздер сан жағынан аз жҽне оның кҿбі ХІХ ғасыр аяғындағы жазба тілдегідей қазақ ауызекі тіліне бейімделген тҥрінде кездеседі. Ақын орыс тілінің кірмелерін кҿбіне стильдік мақсатта жҧмсағандықтан, оның емлесіне тҥпнҧсқа тілдегідей емес, халықтың тіліндегі формасынша беріп отырады. Алайда Кеңес дҽуірінде шыққан жҽне қазіргі кездері жарияланып жатқан Абай шығармалары жинақтарының барлығында орыс тілінен енген сҿздердің біразы тҥпнҧсқа тілдегідей нҧсқада беріліп жҥр. Абай шығармаларының 1907 жылғы Мҥрсейіт қолжазбасы мен 1909 жылғы Петербор баспасынан шыққан араб жазулы жинақта болса, олардың орыс тіліндегідей емес, қазақ тілінің айтылым заңына қарай бейімделіп жазылғанын байқаймыз. Мақалада Абай қолданған кірме сҿздер тҥпнҧсқаға сай жҽне қазақ тілінің фонетикалық заңына сҽйкес ҿзгертілген тҧлғалар деп екіге жіктеліп қарастырылады. Оның ішінде Мҥрсейіт қолжазбасында «қазақы» тҧлғада жазылған кірме атауларға басымдық беріледі. Бҧған дейінгі жинақтардағы орысша жазылған сҿздердің қолжазбадан ҿзгертіліп жазылғаны дҽлелденеді.

1. Абай (1909). Абай Петербор баспасы. − Санкт-Петербург: Восточная печать. – 120 бет.

2. Абай (1961). Абай Қҧнанбаев шығармаларының бір томдық толық жинағы. − Алматы: Қазақтың мемлекеттік кҿркем ҽдебиет баспасы, − 696 бет.

3. Абай (1977). Абай (Ибраһим) Қҧнанбаев шығармаларының екі томдық толық жинағы. 1-т. – Алматы: Ғылым. – 309 б.

4. Айғабылов А. (2004). Қазақ тілінің лексикологиясы. Оқу қҧралы. – Алматы: Зият пресс баспасы. – 64 б.

5. Бҿкейхан Ҽ. (2016). Бҿкейхан Ҽлихан шығармалары, толықт. екінші бас. 13-т. – Астана: Сарыарқа. – 602 б.

6. Исаев С. (2014). Қазақ тіл білімінің мҽселелері. – Алматы: Абзал-Ай. – 640 бет.

7. Мҧсабаев Ғ. (2014). Қазақ тіл білімінің мҽселелері. – Алматы: Абзал-Ай.– 640 бет.

8. Петек Е. (2020). Абай Қҧнанбайҧлы − Ғақлия кітабы (грамматика – транскрипция − индекс − қолжазба). – Алматы: Ҧлағат. – 294 б.

9. Петек Е. (2023). Абай ҿлеңдерінің қолжазбалары. – Алматы: Ҧлағат баспасы. – 408 б.

10. Сыздықова Р. (1993). Қазақ ҽдеби тілінің тарихы (ХV-XІХ ғасырлар). – Алматы: Ана тілі. – 320 б.

11. Сыздықова Р. (2014). Абай шығармаларының тiлi. – Алматы: Ел-шежіре. – 384 бет.

12. Тҿреқҧлҧлы Н. (2006). Жат сҿздер туралы. – Астана. – 72 бет.