КӨРКЕМ МӘТІНДЕГІ ДИАЛОГ: ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН ҚЫЗМЕТІ

Мақала кҿркем шығарма мҽтініндегі диалогтің қҧрылымы мен атқаратын қызметіне арналған. Адам мінезінің сан алуан, ҽр қилы сипаты бар. Ҽр адам ҿзін қоршаған ортаға ҿз мінезімен танылады. Кҿркем шығармада да кейіпкер оқырман есінде сыртқы тҥр-келбетімен қатар мінезімен сақталады. Кҿркем шығарма мҽтініндегі кейіпкер мінезі ҽртҥрлі. Сондықтан да кейіпкер мінезі сипатына қарай жағымды не жағымсыз, ҧнамды не ҧнамсыз ҽсер қалдырады. Мақалада кейіпкер мінезінің сипаттары сараланып, диалог арқылы нақтыланады.
Зерттеу жҧмысында кҿркем шығарма мҽтініндегі диалогтің қҧрылымы анықталады. Кҿркем шығарма мҽтініндегі диалог қҧрылымын кҥрделі синтаксистік тҧтастық деуге болады. Оның диалогтік кіріспе, диалог, авторлық кірікпе сынды бҿліктерден қҧралып, бҧл бҿліктер мағыналық, қҧрылымдық жҽне интонациялық жағынан ҿзара тығыз байланысты екеніне кҿз жеткізілді.
Кҿркем шығармадағы диалог қҧрылымында ремарканың қызметі ерекше. Ремарка айтылған пікірдің кімдікі екенін, қандай мақсатпен, қандай жағдайда, қалай айтылғанын білдіруі оның ең қарапайым жҽне алғашқы қызметі боп саналады. Ремарка арқылы сҿз иелерінің тҥрлі қимыл-қозғалыстары, тҥрі, бет-ҽлпеті, сол арқылы адамның ішкі кҿңіл дҥниесі ашылады. Сонымен қатар ремарка автор пікірін, кҿзқарасын білдіреді. Диалог қҧрылымында ремарканың қайталану қҧбылысы мысалдар арқылы дҽйектеледі.
Кҿркем шығарма мҽтініндегі диалогтің қызметі – диалог-ҽңгіме, диалог-ҽзіл, диалог-талас, диалог-мінездеу сынды диалогтің тҥрлері арқылы беріліп, кейіпкерлердің ішкі болмысы, кескін-келбеті, басқа кейіпкерге кҿзқарасы, мінезі айқын танылады. Мақалада диалогтің атқаратын қызметі мысалдар арқылы талданады. Диалог қҧрылымындағы қайталаулардың ҿзіндік орны бар. Бҧл жазушының стильдік ерекшелігін танытады. Мақалада қайталаулар, сілтеме сҿзбен (реплика) олардың арасындағы байланыстар кейіпкердің ерекше характерін, сҿйлеу тіліндегі ҿзіндік ҿрнегін кҿрсететіні айтылады.
Зерттеу жҧмысында шетелдік жҽне отандық тіл біліміндегі диалогті қатысымға байланысты зерттеу еңбектері басшылыққа алынды. Мақалада ҽдеби туындыларда сҿйлеу актісі лингвистикалық тҧрғыдан ҿңделген жҽне кейіпкерлердің сҿйлеу ҽрекеті сҿйлеу ҽдебіне сай болып, тілдің коммуникативті бірліктері ҧлттық-мҽдени аспектіде анық байқалатынын ескере отырып, мҽнмҽтіндік жҽне прагматикалық сараптама ҥшін сипаттамалық ҽдіс, диалогтік сҿйлесімдердің қызметі мен қҧрылымын сараптауда қҧрылымдық-семантикалық ҽдіс қолданылды.

1. Гумбольдт В (1985) Язык и философия культуры. – М.,. - 452 с

2. Сҽрсеке Г (1998) Р.Сейсенбаев шығармаларындағы кейіпкерді мінездеуші тілдік-стильдік тҽсілдер. филол.ғ.к., дайынд. дисс.. –Алматы. -166 б.

3. Винокур Т (2005) О некоторых синтаксических особенностях диалогической речи // Сборник статей. Исследования по грамматике русского литературного языка. –М., -356 с.

4. Якубинский Л (2002 ) Избранные работы: Язык и его функционирование. - М.,. - с.17-58

5. Бахтин М (2012) Теория романа (1930—1961 гг.). Т.3. -М., -с. 402

6. Соловьева А ( 2015) О некоторых общих вопросах диалога. Вопросы языкознания. -N6 с. 104-110.

7. Байтҧрсынҧлы А (2022) Ҽдебиет танытқыш. Қазақ тілінде / – Астана: «Алашорда» ҚҚ. -592 б

8. Серғалиев М (1994) Мҧхтар Ҽуезов жҽне кҿркем шығарма тілі. –Алматы. -231 б.

9. Жҧмалиев Қ (2010) Ҽдебиет теориясы: оқу қҧралы. Т.4. – Орал. – 312 б.

10. Классикалық зерттеулер (2013): Кҿп томдық. – Алматы: «Ҽдебиет Ҽлемі», 2013. Т.15. – 412 б.

11. Жанпейісов Е (1968) Қазақ прозасының тілі. – Алматы: Ғылым. – 268 б.

12. Серғалиев М (1995) Кҿркем ҽдебиет тілі. –Алматы. Мектеп. -172 б.

13. Қордабаев Т (1995) Қазақ тіліндегі қҧрмалас сҿйлемдер синтаксисі. – Алматы: Санат. - 176 б.

14. Майтанов Б (2002) Қаһарманның рухани ҽлемі. – Алматы: Жазушыю - 232 б.