КӚРКЕМ МӘТІНДЕГІ АВТОРЛЫҚ МОДАЛДІЛІК АВТОРДЫҢ АДАМГЕРШІЛІК-МОРАЛЬДІК ҚҦНДЫЛЫҚТАРЫНЫҢ КӚРІНІСІ РЕТІНДЕ

Қазіргі тіл білімінде қалыптасқан антропоӛзектік парадигмаға сәйкес тілдің жҧмсалымдық қызметі алдыңғы қатарға шығып, сӛздің болмысын тану ҥрдісі сӛз иесінің тҧлғасымен сабақтасып, кӛркем мәтіндегі автор бейнесі, тілдік тҧлға, автор модалділігі категорияларын зерттеуге, олардың ара-жігін ажыратып, мәртебесін нақтылаудың маңызы артып отыр. Зерттеу жҧмысының ӛзектілігі авторлық модалділік категориясын кӛркем мәтін аясында қарастырған зерттеулердің жеткіліксіздігімен анықталады. Зерттеу  жҧмысының мақсаты – қазақ және қырғыз тілдеріндегі кӛркем мәтінде авторлық модалділік категориясының берілу қҧралдарын анықтау. Мақалада "авторлық модалділік" категориясы  кӛркем мәтін концепциясын қалыптастырудың негізі ретінде қарастырылады. Әрі автордың тҧжырымын, кӛркем шығармадағы тілдік тҧлғасын анықтау ҥшін автор модалділігі категориясының имплицитті берілу жолдары зерттелді.

Кӛркем шығармада автор модалділігі сюжеттерге негіз болған тақырыптар, образдар, концептілер, мифологемалар, символдар, антропоморфизм арқылы беріледі. Кӛркем мәтін аясында қарастырған жағдайда модалді мәндер субъективті-бағалауыштық сипатқа ие болады. Зерттеу жҧмысында кӛркем мәтінді талдау жҧмысы жҥргізілгендіктен, мәтінді кешенді талдау әдісі қолданылды, яғни сипаттамалық, анализ, синтез әдістері, дедуктивті және индуктивті әдістер,  семантико-стилистикалық, контекстік әдіс. Ҧсынылған зерттеу жҧмысы мәтін лингвистикасын, стилистика саласын  әрі дамытуға, тілдік бірліктердің мәтін қҧраушы әлеуетін зерттеу мәселелерін шешуге белгілі бір дәрежеде ӛзіндік ҥлесін қоса алады.

Кӛркем мәтіндегі мәтін астарындағы (подтекст) ақпаратқа дҧрыс интерпретация жасау арқылы автор модалділігін анықтауға болатынына кӛз жеткіздік.  

1. Панфилов В.З. Взаимоотношение языка и мышления. АН СССР. Ин-т языкознания. ‒ Москва: Наука, 1971. ‒ 230 с.

2. Золотова Г.А. Категория модальности. ‒ в кн.: Очерк функционального синтаксиса русского языка – М.: «Наука», 1973. – 368 с.

3. Гальперин И.Р. Текст как объект лингвистического исследования. ‒ М., 1981.‒ 144 с.

4. Тураева, З.Я. Лингвистика текста и категория модальности. / З.Я.Тураева // Вопросы языкознания. ‒ 1994. ‒№ 3. ‒ С. 105-114.

5. Валгина Н.С. Теория текста. ‒ М., 2004. ‒ 280 с.

6. Солганик Г. Я. Очерки модального синтаксиса: монография ‒ Москва: Флинта, 2010. ‒ 132 с.

7. Сухомлина Т.А. Модальные способы выражения будущего времени в художественном монологическом тексте. Вопросы когнитивной лингвистики, № 1, 2015. Стр. 85 - 88.

8. Mukhtarullina, А. 2015. The Cognitive Modelling of Textual Modality / Issakova S., Kuzdibaeva А. , Esenova K. ‒ Procedia - Social and Behavioral Sciences 214. ‒ P. 970 – 976

9. Khisamova, V. N. 2016. Stylistic Peculiarities of Expressing Modality in the Fiction (On The Basis Of Writings By H. B. Stowe) / V. N. Khisamova // International journal of humanties and cultural studies. ‒ P. 670-675.

10. Menard, R. 2018. Analyzing ideological complexes from the perspective of modalities. ‒ Text and Talk, Book 38, Edition 6, P.729 - 751

11. Avcrina A. 2020. Dependent clauses of German and Russian from the point of view of their modality: Deep structure and semantics. ‒ Sprachwissenschaft, Book 45, Efition 4, 425 - 471 pp.

12. Стилистический энциклопедический словарь русского языка // Под ред. М.Н. Кожиной; члены редколлегии: Е.А. Баженова, М.П. Котюрова, А.П. Сковородников. 2-е изд., испр. и доп. М.: Флинта: Наука, 2006. ‒ 696 с.

13. Химик В.В. Категория субъективности и ее выражение в русском языке. Л.: Издательство Ленинградского университета, 1990. 184 с.

14. Ваулина С.С. Авторская модальность в повести Н. М. Карамзина «Бедная Лиза»/ С.С.Ваулина, А.И. Ткаченко // Слово.ру: балтийский акцент. ‒ № 3. ‒ 2016. С. 22‒27.

15. Бабенко Л.Г. Оценочный фактор в формировании модального пространства текста // Оценки и ценности в современном научном познании : сб. науч. тр. Калининград, 2009. С. 133-142.

16. Якимец Н. В. Категория авторской модальности в функциональном ас¬пекте (на материале «Театрального романа» М. А. Булгакова): автореф. дис. … канд. филол. наук. Нижний Новгород, 1999. ‒ 23 с.

17. John R. Searle (1976). A classification of illocutionary acts. Language in Society, Volume 5, Issue1. 1976, pp. 1-23. DOI: https://doi.org/10.1017/S0047404500006837

18. G.Iskakova, P.Kosta, Sh.Berdibay, А.Shapauov, R. Kiyakova (2021). Ways to express the Autor’s Modality in Kazakh, Kyrgyz and English Fiction Works. ‒ Homeros. 4(2), 97-117.

19. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 3-том, Г-Ж. Алматы: Ғылым, 1978. ‒ 735 б.

20. Кеңесбаев І.К. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. ‒ Алматы, Қазақ ССР-нің "Ғылым" баспасы. ‒ 1977. 712 б.

21. Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона. URL: https://runivers.ru/lib/book3182//