БІР БУЫНДЫ КӨПМАҒЫНАЛЫ СӨЗДЕРДІҢ ТАБИҒАТЫ

Соңғы жылдары қазақ лингвистикасында тіл бірліктерін танымдық тұрғыдан зерделеу мәселесінің жандана бастауына орай мазмұн мен мағынаға ерек- ше мән берілуде. Ғылымда көпмағыналыққа қатысты материалдар бар, сонда да аталған тілдік құбылыс көкейтесті болып қала бермек. Себебі тіл жанды құбылыс болғандықтан, өседі, дамиды. Тілдің дамуы дегеніміз сөз мағынасының кеңеюі, жаңа сипат алуы. Сөздердің қазіргі кезеңде мағынасының көбеюінің басты себебі заттың, құбылыстардың, олардың қасиетінің, қызметінің кеңеюі, сондай-ақ кең танылумен бай- ланысты. Кейбір сөздер тұрақсыз түрде дами беруі мүмкін. Сыртқы факторлар сөздер мен олардың мағыналарына әсер етеді. Осының есебінен көпмағыналы сөздер пайда болуда. Көпмағыналы сөздердің пайда болуы да – көптеген уақыт жүретін процесс.

Зерттеу жұмысымыздың негізгі мақсаты – бір буынды көпмағыналы сөздерді лексика-семантикалық тұрғыдан зерттей отырып, қолданыс ерекшелігіне тоқталып, ғылыми негізде талдау жасау. Аталған мақсатқа жету үшін бір буынды көпмағыналы сөздердің құрылымы, жасалу жолдары анықталды; бір буынды көпмағыналы сөздер- дің сөзжасамдық ерекшелігі анықталды; ескерткіштер тіліндегі бір буынды көп- мағыналы сөздер айқындалды, оларды қазіргі қазақ тілі фактілерімен салыстыра қарау көзделген болатын. Осы нәтижелерге қол жеткізілді. Зерттеудің тіл тарихы мен тарихи семантикасы үшін маңызы бар.

1. Apresjan Ju. D. (1974) Leksicheskaja semantika. – M.: Nauka, 1974. –366 s. [Apresyan Yu. D. (1974) Lexical semantics. – M.: Nauka, 1974. -366 p.] (in Russian)

2. Bolganbaev A. (1963) Kopmagynaly soz zhane onyn zhasalu zholdary // Qazaq zhane ujғyr tіl bіlіmіnің mәselelerі. – A., 1963. – B. 47. [Bolganbayev A. (1963) Kopmagynaly soz zhane onyn zhasalu zholdary // Kazak zhane uygyr til biliminin maseleri – A., 1963. – B. 47.] (in Kazakh)

3. Eliseeva V.V. (2014) Leksikologija anglijskogo jazyka // https://classes.ru/grammar/24. leksikologiya_angliyskogo yazyka/intro.htm [Eliseeva V.V. (2014) Lexicology of the English language // https://classes.ru/grammar/24. leksikologiya_angliyskogo yazyka/intro.htm] (in Russian)

4. Lokk Dzh. (1998) Opyt o chelovecheskom razume. Perevod A.I. Savina. – M., 1998. [Locke J. (1998) An experience about the human mind. Translated by A.I. Savin. – M., 1998.] (in Russian)

5. Kajdar A.T. (2005) Struktura odnoslozhnyh kornej i osnov v kazahskom jazyke . – A.: Arys, 2005. – 304 s. [Kaidar. A.T. (2005) The structure of monosyllabic roots and bases in the Kazakh language. – A.: Arys, 2005. – 304 p.] (in Russian)

6. Qazaq tіlіnіn tusіndіrme sozdіgі (2008) / Zhalpy red. Baskargan T. Zhanuzakov. – A.: Dajk- Press, 2008. – 965 b. [Kazak tilinin tusindirme sozdigi (2008) / Zhalpy ed . Baskargan T. Zhanuzakov – A.: Dyke-Press, 2008 – 965 b.] (in Kazakh)

7. Kazhybekov E.Z. (1986) Glagol’no-imennaja korreljacija gomogennyh kornej v tjurkskih jazykah. – Alma-Ata: Nauka, 1986. –270 s. [Kazhybekov E.Z. (1986) Verb-nominal correlation of homogeneous roots in Turkic languages. – Alma-Ata: Nauka, 1986. – 270 p.] (in Russian)

8. Kobozeva I.M. (2004) Lingvisticheskaja semantika: Uchebnik. Izd. 2-e – M.: Editorial URSS, 2004. – 352 s. (Novyj lingvisticheskij uchebnik.) [Kobozeva I.M. (2004) Linguistic semantics: Textbook. Ed. 2nd – M.: Editorial URSS, 2004. – 352 p. (New linguistic textbook.)] (in Russian)

9. Kononov A.N. (1980) Grammatika jazyka tjurkskih runicheskih pamjatnikov (VII-Ixvv.) – L.: Nauka, 1980. – 254 s. [Kononov A.N. (1980) Grammar of the language of Turkic runic monuments (VII-IX centuries) – L.: Nauka, 1980. – 254 p.] (in Russian)

10. Lingvisticheskij jenciklopedicheskij slovar’. (1990) – M.: Sovetskaja jenciklopedija, 1990. – S. 235. [Linguistic encyclopedic dictionary. (1990) – M.: Soviet Encyclopedia, 1990. – p. 235.] (in Russian)

11. Ozhegov S.I. (1987) Slovar’ russkogo jazyka. – M.: Russkij jazyk, 1987. – 820 s. [Ozhegov S.I. Russian Dictionary (1987), Moscow: Russkiy yazyk, 1987. – 820 p.] (in Russian)

12. Sadykbekov R. (1973) Problemy mnogoznachnosti slova v kazahskom jazyke: avtoref. ...kand. fil. nauk: 10.02.03. – A., 1973.- S. 17. [Sadykbekov R. (1973) Problems of polysemy of the word in the Kazakh language: abstract. Candidate of Phil. Sciences: 10.02.03. – A., 1973. – p. 17.] (in Russian)

13. Salkynbaj A.B. (1990) Tarihi sozzhasam (semantikalyk aspekt). Monografija. – A.: Qazaq universitetі, 1999. – 310 b. [Salkynbay A.B. (1999) Tarikhi sozhasam (semanticalyk aspect). Monograph. – A.: Kazakh University, 1999. –310 B.] (in Kazakh)

14. Razvitie otechestvennogo jazykoznanija v 20-40e i 50-70-e gg. HHv. // https:// referatwork. 76 ru/teoriya_yazika/section-25.html [The development of Russian linguistics in the 20-40s and 50-70s of the XX century. // https://referatwork.ru/teoriya_yazika/section-25.html] (in Russian)

15. Myshlenie i jazyk (1997) / Podredakciej D.P. Gorskogo - M. : Gosudarstvennoe izdatel’stvo Politicheskoj literatury, 1997 [Thinking and language (1997) / Edited by D. P. Gorsky - M.: State Publishing House of Political Literature, 1997 ] (in Russian)

16. Ufimceva A. A. (1986) Leksicheskoe znachenie. Principy semiologicheskogo opisanija leksiki. – M.: Nauka, 1986. –239 s [Ufimtseva A. A. (1986) Lexical meaning. Principles of semiological description of vocabulary. – M.: Nauka, 1986. – 239 p.] (in Russian)

17. Zveginceva V.A. (1957) Semasiologija.- M., 1957. – S.222. [Zvegintseva V.A. (1957) Semasiology. – M., 1957. – p.222.] (in Russian)