СҰЙІНБАЙ АРОНҰЛЫ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ КӨКБӨРІ СИМВОЛЫ (ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ)

Мақалада қазақ және тұркі әлемінің символы – Көкбөрі бейнесі қарастырылады. Сұйінбай ақынның «Бөрілі менің байрағым» атты өлеңінің материалы негізінде және сол мәселеге арналған басқа да тарихи-әдеби еңбектердің негізінде. Мифологиялық аңыз бойынша тұркі тайпасын (халықты) дшпандар жер бетінен жоймақшы болып басып алады. Бір бала ошақтың ішіндегі кұлде көрінбей қалады. Оны Көкбөрі (аспаннан тұскен бөрі) алып, ҧзақ тауға әкетіп, одан 10 бала туады. Дұшпандар баланы тауып өлтіреді. Бірақ Көкбөрі балаларды әлемге таратып жібереді. Солай тұркі тұқымы дұниеге жайылады. Өлеңде Көкбөрі бейнесі тұркі байрағында. Бөрілі байрақпен тұркі халықтары кұреседі, шайқасады, жаңа жерлерді жаулайды. Көкбөрі бейнесі, бөрілі байрақ тұркітектес адамның жауынгерлік рұхын көтереді, ерлікке, қаhармандыққа бейімдейді. Өлеңнің мәтінінде стилистикалық фигуралар ұлкен орын алады. Өлеңнің сонғы шұмағында (4 қатар, 12 сөз) 6 рет Б дыбысының, 8 рет Р дыбысының, 3 рет М дыбысының қайталануы арқылы аллитерация тұрлері қолданылған. Ассонанс тұрлері: А дыбысы 8 рет, Е дыбысы 5 рет, Ө дыбысы 4 рет. Т.б. Тарихи еңбектерде Көкбөрі ұғымы орыс тіліне я зеленая, я голубая, я синняя вольчица деп аударылған (Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. ж.б.). Олай емес: Көкбөрі аспандағы, аспаннан тұскен бөрі. Көк сөзі – тұрки сөз, аспан ұғымын білдіреді. Аспан сөзі парсы тілінен тұркі тілдеріне кейін келген. Мақалада бөрі (қасқыр) ұғымы басқа халықтардың тарихындағы мифологиялық деректермен де салыстырылады. Қазақ тілінде 3 бөрі бар: 1) Көкбөрі – Аспан бөрісі. Өзінің жеке атауы (есімі) бар. Тұркі халықтарының мифологиялық анасы. Бас әріппен жазылады. Сұйкімді, құдыретті символ; 2) бөрі (кіші әріппен жазылады). Дыбысталуында, мағынасында ұлы Көкбөрі символымен тектес екендігі байқалады, сондықдан, бір жағынан, сұйкімді символ сияқты, екінші жағынан, сұйкімсіз (жыртқыш) символ (екіншісі басым); 3) қасқыр: сұйкімсіз символ, яғни жауыздықтың, жыртқыштықтың символы. Сонымен қатар еркіндіктің, батылдықтың символы. Бөрі, қасқыр – көп. Көкбөрі – біреу. Еңбекте бірнеше лингвистикалық зерттеу әдіс-тәсілдері қолданылған: салыстырмалы, семантикалык, стилистикалық, лингвотеориялық жазылым.

1. Aronuly Sujіnbaj.(1990) Shygarmalary. Tolgaular, syn-syak, olender, ajtystar. Almaty: Zhazushy, 1990. [Aronuly Suyunbay. Works. Reflections, criticism, poems, aitys. Almaty: Writer, 1990.] (in Kazakh)

2. Aronuly Sujіnbaj. (2015) Tolyk shygarmalar zhinagy. 1 kіtap. Almaty, 2015, 552 b. [Aronuly Suyunbay. Full collection of works. 1 book. Almaty, 2015, 552 P.] (in Kazakh)

3. Stilisticheskij jenciklopedicheskij slovar' russkogo jazyka. (2003) Pod obshhej redakciej M.N. Kozhinoj. Moskva «Flinta», «Nauka», 2003, 696 s. [Stylistic encyclopedic dictionary of the Russian language. Under the general editorship of M.N. Kozhina. Moscow "Flint", "Science", 2003, 696 p.] (in Russian)

4. Dzhusupov M. (2016) Mnogomernyj mir tjurkologii // Materialy mezhdunarodnoj nauchno-prakticheskoj konferencii «Sovremennye problemy tjurkologii: jazyk, literatura, kul'tura». Moskva, Rossijskoj universitet druzhby narodov, 2016, s. 17-18 [Dzhusupov M. Multidimensional world of Turkology // Materials of the international scientific and practical conference "Modern problems of Turkology: language, literature, culture". Moscow, Peoples' Friendship University of Russia, 2016, pp. 17-18] (in Russian)

5. Zhumabaev M. (1989) Shygarmalary (olender, pojemalar, kara sozder) Almaty: Zhazushy, 1989, 448 b. [Works of M. Zhumabaev (poems, poems, words of edification) Almaty: Writer, 1989, 448 P.] (in Kazakh)

6. Dzhusupov M. (2020) Original i fragmenty pojeticheskogo perevoda (Maғzhan Zhumabaev: Sujemіn; Olzhas Sulejmenov: Rishad, syn stepnjaka) // Sajasi kugyn-surgіn kurbandaryn eske alu kunіne arnalgan «Magzhan okulary - 2020: Uly dalanyn ruhani murasy» atty halykaralyk gylymi-tazhіribelіk onlajn-konferencijanyn materialdary. Qazaqstan, Petropavl, 2020, 15-19 b.[ Dzhusupov M. The original and fragments of the poetic translation (Magzhan Zhumabaev: Suyemin; Olzhas Suleimenov: Rishad, the son of a steppe) // Materials of the international scientific and practical online conference "Magzhan readings-2020: spiritual heritage of the Great Steppe", dedicated to the day of remembrance of victims of political repression. Kazakhstan, Petropavlovsk, 2020, pp. 15-19] (in Russian)

7. Dzhusupov M. (2013) Slovo i psihoobraz (kulynshak, kulyn, taj, kunan; bajtal; zherebenok, strigun). // Materialy mezhdunarodnoj nauchno-prakticheskoj konferencii, «Fenomen Mashhur Zhusipa Kopeeva - Chelovek mira». Pavlodar, 21-22 nojab 2013, t. 1, s. 17-19 [Dzhusupov M. Word and psycho image (kulynshak, kulyn, tai, kunan; baytal; foal, shearer). // Materials of the international scientific and practical conference, "The phenomenon of Mashkhur Zhusipa Kopeeva - A man of the world". Pavlodar, November 21-22, 2013, vol. 1, pp. 17-19] (in Russian)

8. Dzhusupov M. (2015) Bezdialektnyj kazahskij jazyk – odin iz faktorov formirovanija kazahskoj gosudarstvennosti // Tezisy dokladov mezhdunarodnoj nauchno-prakticheskoj konferencii «Ot tjurkskogo jelja k Kazahskomu hanstvu». Moskva, Moskovskij gosudarstvennyj universitet, Institut stran Azii i Afriki, 2015, s.274-275 [Dzhusupov M. Dialectless Kazakh language is one of the factors of formation of the Kazakh statehood // Abstracts of the international scientific and practical conference "From Turkic ale to the Kazakh Khanate". Moscow, Moscow State University, Institute of Asian and African Countries, 2015, pp.274-275] (in Russian)

9. Kondybaj S. (2004) Kөkbөrі // Qazaqstan. Ulttyk jenciklopedija. Tom 4, Almaty, «Qazaq jenciklopedijasynyn» Bas redakcijasy 2004, 682 b.[ Kondybai S. Kokburi // Kazakhstan. National Encyclopedia. Volume 4, Almaty, General edition of the "Kazakh encyclopedia" 2004, 682 P.] (in Kazakh)

10. Jenciklopedicheskij slovar' simvolov. (2003) Moskva: Astrel', 2003, 1056 s.[ An encyclopedic dictionary of symbols. Moscow: Astrel, 2003, 1056 p.] (in Russian)

11. Gumilev L.N. (1967) Drevnie tjurki. Moskva: Nauka, 1967, 504 s. [Gumilev L.N. Ancient Turks. Moscow: Nauka, 1967, 504 p.] (in Russian)

12. Kljashtornyj S.G., Sultanov T.I.(1992) Kazakhstan. Letopis' treh tysjachaletij. Alma-Ata, Rauan, 1992, 380 s.[ Klyashtorny S.G., Sultanov T.I. Kazakhstan. The chronicle of three thousand years. Alma-Ata, Rauan, 1992, 380 p.] (in Russian)

13. Dzhusupov N.M. (2011) Tjurkskij simvol v hudozhestvennom tekste (lingvokognitivnyj aspekt). Astana, Izd-vo «Saryarka» 2011, 218 s. [Dzhusupov N.M. The Turkic symbol in a literary text (linguocognitive aspect). Astana, Publishing house "Saryarka" 2011, 218 p.] (in Russian)

14. Nefljasheva N.(2014) O kul'te volka v tradicijah narodov Severnogo Kavkaza. 2014, 26 aprelja. http://.ru/dlogs/1927/posts/17840. [Neflyasheva N. About the cult of the wolf in the traditions of the peoples of the North Caucasus. 2014, April 26. http://.ru/dlogs/1927/posts/17840] (in Russian)

15. Shamileva B.S. (2014) Obraz volchicy v predanijah i skazanijah chechenskogo naroda. 2014, 26 aprel'. http://www.rudn.ru/? pages =1612. [Shamileva B.S. The image of a she-wolf in the legends and tales of the Chechen people. 2014, April 26. http://www.rudn.ru /? pages =1612.] (in Russian)