АРАБ, ПАРСЫ ТІЛДЕРІНЕН ЕНГЕН АТАУЛАРДЫҢ ИНДИКАТОРЛЫҚ ӘЛЕУЕТІ

Ұсынылған мақалада қазақ тілінің лексикалық қорындағы араб, парсы тілдерінен енген атаулар тек лексикалық тұрғыдан ғана емес, сонымен қатар өркениеттік, рухани-мәдени, тарихи-интеллектуалдық және діни ықпалдың көрсеткіші ретінде де бағаланып талданды. Тілімізге енген араб және парсы сөздерінің индикаторлық әлеуеті айқындалып, олардың тек кірме сөз ретінде емес, белгілі бір әлеуметтік, мәдени, тарихи әрі тілдік құбылыстардың көрсеткіші ретіндегі оң және теріс ықпалы анықталды. Зерттеу барысында индикатор және индикаторлық әлеует терминдерінің тіл біліміне қатысты қолданысы мен анықтамалары шетел ғалымдары еңбектері негізінде сұрыпталып, олардың араб, парсы сөздеріне қатысты қолданылу мүмкіндіктері жүйеленді және жаңа тұжырымдар ұсынылды. Тіліміздегі араб, парсы сөздерінің діни-рухани, мәдени-этикалық, әлеуметтік-тарихи, стратификациялық, білім-ғылым, ұлттық құндылық және әдеби тіл индикаторы ретіндегі қызметі сараланып, нақты мысалдар арқылы индикаторлық мәнге ие екендігі дәлелденді. Индикатор тек көрсеткіш қана емес, белгілі бір лингвистикалық ахуалдың жай-күйін сипаттайтын категория болғандықтан, мақалада араб, парсы сөздерінің индикаторлық әлеуетінің тіліміздегі оң және теріс ықпалы талданды. Сондай-ақ қазіргі кезеңде тіліміздегі араб және парсы сөздерінің медиалекттегі рөлі кодификацияланған тілдік норманың өзгеруіне ықпал етіп отырғаны нақты мысалдар арқылы дәйектелді.

1. Бас мүфти діни сөздерді қазақша қолдану қажеттігін еске салды // «Айқын» газеті, 25 ақпан, 2025 ж.

2. Высочина О. Понимание и адаптация иноязычного слова в сознании носителя языка на материале русского и финского языков. – Ювяскюля: Университет Ювяскюля, 2002.

3. Досмұхамедұлы Х. Аламан. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 176 б.

4. Карасик В.И. Языковой круг: личность, концепты, дискурс. – Волгоград: Перемена, 2002. – 477 с.

5. Крысин Л.П. Русское слово, свое и чужое: исследования по русскому языку и социолингвистике. – Москва: Языки славянской культуры, 2004. – 888 с.

6. Қазақ тілі жөніндегі революциядан бұрынғы зерттеулер. / Құраст. Б. Әбілқасымов. – Алматы: Ғылым, 1993. – 232 б.

7. Ожегов С.И. Толковый словарь русского языка. – Москва: Азъ, 1994. – 907 с.

8. Оңдасынов Н. Арабша-қазақша түсіндірме сөздік. – Алматы: Мектеп, 1984. – Т. 1. – 256 б.

9. Проценко Е. Современные исследования иноязычной и заимствованной лексики (обзор диссертационных исследований ХХІ века) // Вестник Воронежского государственного университета. Серия: Лингвистика и межкультурная коммуникация. – 2012. – №2.

10. Рябоконь Н.А. Общая характеристика языковых индикаторов функций речевых актов позитивной и негативной реакции // Журнал: Актуальные вопросы современной науки. – №34. – 2014.

11. Словарь русского языка в четырех томах. / Под редакцией А.П.Евгеньевой. – Москва: Русский язык, 1985. – 696 с.

12. Социологический энциклопедический словарь на русском, английском, немецком, французском и чешском языках. / Редактор-координатор Г.В.Осипов. – Москва: Норма, 1998. – 608 с.

13. Фахрутдинова М. Особенности процесса англизации современного русского языка. Современные исследования социальных проблем. – Т. 11. – 2019. – №5. – С. 247-254.

14. Шабалин А. Средство кроссмедийной выразительности в мультимедийных проектах: экология языка в современных СМИ: дис. ... к.филол.н. – Барнаул: Алтайский государственный университет, 2024.

15. Экономический словарь терминов. https://gufo.me/dict/economics_terms/%D0%98%D0%9D%D0%94%D0%98%D0%9A%D0%90%D0%A2%D0%9E%D0%A0