ТЕРМИНОЛОГИЯНЫ СТАНДАРТТАУДЫҢ ЦИФРЛЫҚ РЕСУРСТАРЫ: ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ ДЕРЕКҚОР ЖӘНЕ ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ ІШКОРПУС

Мақалада қазақ тіліндегі терминдердің көпмағыналылық, синонимділік мен жарыспалылық мәселелері талданып, оларды шешу жолдарының бірі терминологиялық дерекқорлар мен терминологиялық ішкорпустар әзірлеу екендігі дәйектеліп, мұндай ресурстардың терминологияны стандарттаудағы қызметі тілтанымдық және экстралингвистикалық тұрғыдан сипатталды. Зерттеу барысында шетелдік және отандық терминологиялық ресурстардың (UNTERM, IATE, Терминком, терминологиялық ішкорпус және т.б.) құрылымдары, техникалық, лингвистикалық және т.б. салыстырмалы түрде талданып, оларды жасауда ескерілетін талаптар, атқаратын міндеттері айқындалып, білім беру, ғылыми зерттеу және кәсіби салада қолданылу маңызы ашылып көрсетілді. Сонымен қатар терминологиялық дерекқорлар әртүрлі ерекшеліктері (құру мақсаты, адресат, тілге қатысы, пайдалану түрі) бойынша жіктелді. Зерттеу нәтижесінде терминдерді стандарттауға қатысты негізгі принциптер (ұғым мен мағынаны дәл беру, терминнің тілдің ерекшеліктеріне сәйкес келуі, жаңа терминдер жасау, терминді өзге тілдердегі баламалармен үйлестіру) айқындалып, қазақ терминологиясын стандарттау бағытында атқарылатын жұмыстар (терминологияны цифрлық кеңістікке енгізу, стандартталған терминдердің қолжетімді болуын қамтамасыз ету, ғылыми және оқу үдерісін жетілдіру жолдары) белгіленді. Зерттеу барысында терминологиялық стандарттар әзірлеудің негізгі әдіс-тәсілдері, өлшемшарттары (критерийлері), принциптері мен модельдері және т.б. мәселелер қарастырылған ғылыми еңбектер, шетелдік және отандық терминологиялық дерекқорлар мен терминологиялық корпустар, салалық терминологиялық сөздіктер пайдаланылып, терминдердің көпмағыналылық мәселелерін қарастыруда жинақтау, сипаттау, салыстыру, талдау (анализ), модельдеу әдістері қолданылды.

1. Авербух К.Я. Стандартизация терминологии: некоторые итоги и перспективы (к 50-летию деятельности по стандартизации терминологии) // НТИ. – Сер. 1. – 1985. – №3. – С. 8-19.

2. Бойцов В. Стандартизация, труд, коммунизм // Стандарты и качество. – 1967. – №11.

3. Ван Ляньцэнь. Лингвометодическое проектирование учебных терминологических баз данных (для иностранных учащихся педагогических специальностей): дис. … к.пед.н. / Ляньцэнь Ван. – Москва: МГУ им. М. Ломоносова, 2014. – 196 с.

4. Виноградов С.И., Платонова О.В. Культура русской речи. – Москва, 2005. – 246 с.

5. Вюстер Э. Международная стандартизация языка в технике. – Ленинград, Москва: Стандартиз, 1935. – 302 с.

6. Даниленко В. Терминология и норма: о языке терминологических стандартов. – Москва: Наука, 1972. – 120 с.

7. Даниленко В. Актуальные направления лингвистического исследования русской терминологии // Современные проблемы русской терминологии. / Отв. ред. В. П. Даниленко; АН СССР, Ин-т русского языка. – Москва: Наука, 1986. – С. 5-23.

8. Исақова С.С. Қазақ терминтанымының когнитивтік-прагматикалық аспектісі: филол. ғылым. докт. … дис. – Алматы, 2018. – 355 б.

9. Казарина С.Г., Казарина Н.Б. Стандартизационные процессы в терминологии //Физическая культура, спорт – наука и практика. – 2008. – №4. – С. 48-50.

10. Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 10-том. / Құраст.: М.Малбақов, Н.Оңғарбаева, А.Үдербаев және т.б. – Алматы, 2011. – 752 б.

11. Құлманов С., Бисенғали А., Шүленбаев Н., Омарова А. Қазақ цифрлық терминологиясы: терминологиялық ішкорпус әзірлеу тәжірибесі (метамәтіндік және терминологиялық белгіленімдер параметрлері) // TILTANYM. – №1(93) 2024. – Алматы. – 155-165-бб. doi.org/10.55491/2411-6076-2024-1 155-165.

12. Құрманбайұлы Ш. Қазақ терминологиясы: зерттеулер, оқулық, сөздік, библиография. – Алматы: Сардар, 2014. – 952 б.

13. Мишанкина Н.А. Базы данных в лингвистических исследованиях // Вопросы лексикографии. – №1(3), 2013. – С. 25-33.

14. Омарова А., Ескендір Ж. Терминологиялық корпус құрудың алғышарттары // «Асқар Жұбанов оқулары» тұрақты ғылыми тілтанымдық алаң аясында «Қазақ тілінің ақпараттық кеңістігі және ұлттық корпустар құрастыру тәжірибесі» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы: ЖК «Асыл» баспасы, 2022. – 235 б.

15. Проблемы исследований и разработок в области стандартизации: сб. науч. трудов. – Москва: ГПНТБ СССР, 1988. – 218 с.

16. Решения партии и правительства по хозяйственным вопросам: Сб. док. за 50 лет. – Т. 5. – 1962-1965 гг. – Москва: Политиздат, 1968. – 816 с.

17. Самбурова Г.Г. Словарь терминолога: Основные понятия и термины теории и практики упорядочения специальной терминологии // Сборники научно-нормативной терминологии. Вып. 111. – Москва: Наука, 1990. – 39 с.

18. Désilets, A., Huberdeau, L.-P., M., Quirion, J. Building a Collaborative Multilingual Terminology System // Proceedings of the ASLIB Translating and the Computer Conference. London, 2009://wiki-translation.com/tikidownload_wiki_attachment.php?attId=57.

19. Jung Hwoan, Choi, Suk-Doo, Choi, Lee-Kyum, Kim, Young-Wook, Park, Jonghee, Jeong, Heejung, An, Hanmin, Jung, Pyung, Kim (2011) Application and Process Standardization of Terminology. Dictionary for Defense Science and Technology. Journals file: C:/Users/1/Downloads/Application%20and%20Process%20Standardization%20of%20Terminology%20Dictionar y%20for%20Defense%20Science%20and%20Technology.pdf.

20. Schulz, J.A. Terminology Data Bank for Translators Methods of Interrogation in the Team System. / Overcoming the Language Barrier, 3-6 May. Vol. 1. München: Verlag Dokumentation, 1977.