ҚАЗАҚ СӨЙЛЕНІМ СИНТЕЗІНДЕГІ ПРОСОДИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ОРФОЭПИЯЛЫҚ НОРМА

Мақалада қазақ тілінің сөйленім синтезінің просодикалық және орфоэпиялық норма мәселесі қарастырылды. Қазіргі таңда қазақ тілінің сөйленім синтезін жасау және оны жетілдіру жұмыстарына қажеттілік туындап отыр. Өйткені қазіргі техника мен технологияның және жасанды интеллектінің жылдам дамуымен байланысты зерттеулер жүргізіліп жатыр. Мақала сөйленім синтезін жетілдіруге бағытталған, әсіресе дикторлардың орфоэпиялық нормаларды сақтап оқуы мен просодикалық ерекшеліктерін дәл жеткізу мәселелеріне баса назар аударылады. Зерттеуге 62 беттен тұратын 11-сыныптың «Қазақ әдебиеті» оқулығының мәтіні алынды. Мәтін іштей синтагмаға бөлініп ондағы дауыстылардың үндесуі мен дауыссыздардың үйлесімі, түбір мен қосымша аралығындағы және ырғақты топ арасындағы өзгерістер, ассимиляция, диссимиляция, редукция, вариант пен вариация, элизия т.б. қатысты сөздер қарастырылып, орфоэпиялық нормаға сай берілді. Сондай-ақ сөздің орфоэпиялық және просодикалық нормаға сай шынайы синтезделуін қамтамасыз ету үшін сөз ішіндегі және сөздер жігіндегі дыбыстық өзгерістер мен ырғақты топтар арасындағы өзгерістерді сипаттайтын алгоритм әзірленіп, мәтінге просодикалық белгіленім жасалды. Бұл ретте оқулық мәтіні просодикалық тұрғыдан талданып, талдау барысында З.М. Базарбаева ұсынған қазақ тіліне тән сегіз интонема пайдаланылды.

1. Ақтанова А.С. Қазақ әдебиеті: 1-бөлім. Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағыттағы 11-сыныбына арналған оқулық. – Алматы: Атамұра, 2020. – 144 б.

2. Аманбаева А. Сөйленім синтезі: форманттық және компилятивтік әдістер // Тілтаным, 2016. – №2. – 88-90-бб.

3. Баданбекқызы З. Қазақ тіліндегі фонемалардың дыбыс қорлары: филол. ғылым. канд. ... автореф. – Алматы, 2001. – 134 б.

4. Базарбаева З. Қазақ тілі: интонология, фонология. – Алматы: Жібек жолы, 2008. – 324 б.

5. Бондарко Л.В. Структура слога и характеристики фонем // Вопросы языкознания. – 1967. – №1. – С. 34-46.

6. Голубцов С.В. Синтез речи. Труды Всесоюзной школы-семинара АРСО-4. – Киев, 1969. – С. 107-130.

7. Деркач М.Ф., Гумецкий Р.Я., Гура Б.М., Чабан М.Е. Динамические спекторы речевых сигналов. – Львов: Изд-во при Львов. унив-те, 1983. – 168 с.

8. Жұмабаева Ж. Қазақ тілтанымдағы сөйленім синтезі // Тілтаным, 2016. – №2. – 91-94-бб.

9. Жүнісбек Ә. Қазақ фонетикасы. – Алматы: Арыс, 2009. – 312 б.

10. Златоустова Л.В. Акустические и перцептивные характеристики спонтанной речи // Govor. XIV. 1997. – №1-2. – С. 77-87.

11. Кюннап Э.Ю. Синтезаторы речевого сигнала. – Таллин: Валгус, 1975. – 240 с.

12. Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. – Астана: Астана полиграфия, 2002. – 784 б.

13. Лобанов Б.М. Цирульник Л.И. Компьютерный синтез и клонирование речи. – Минск: Белорусская наука, 2008. – 342 c.

14. Орфоэпиялық сөздік / Құраст.: Р. Сыздық, Ә. Жүнісбек, Н. Уәли, Қ. Күдеринова, А. Фазылжанова. – Алматы: Арыс, 2007. – 800 б.

15. Рыбин С. Синтез речи. – СПб.: Университет ИТМО, 2014. – 92 с.

16. Сорокин В.Н. Синтез речи. – Москва: Наука, 1992. – 392 с.

17. Уәли Н. Графика. Орфография. Орфоэпия. – Алматы, 2018. – 342 б.

18. Фант Г. Акустическая теория речеобразования. – Москва: Наука, 1964. – 284 с.

19. Фланаган Д.Л. Анализ, синтез и восприятия речи. – Москва: Связь, 1968. – 396 с.