ҚАЗАҚ БАТЫРЛЫҚ ЭПОСЫНДАҒЫ ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕРДІ ЗЕРТТЕУДІҢ ЗАМАНАУИ ТӘСІЛДЕРІ: КОНЦЕПЦИЯЛАРҒА ШОЛУ

Мақалада жалқы есімдерді зерттеу аспектілері, оның көпқырлы мәні, әртүрлі функциялары және түрлі экстралингвистикалық факторлармен байланысы қарастырылады. Жұмыста түркі эпосының ономастикасын зерттеудің келешек бағыттары да белгіленген. Шолу фольклорлық мәтіндер ономастикасына арналған ғылыми әдебиеттерді талдауға негізделген. Зерттеуде салыстырмалы-тарихи, құрылымдық-семантикалық, когнитивтік және этнолингвистикалық талдау әдістері қолданылады. Назар классикалық ономастикалық зерттеулерге де, эпикалық есімдерді зерттеудің заманауи үрдістерін көрсететін жаңа басылымдарға да аударылған. Жалқы есімдердің семантикалық, құрылымдық және функционалдық ерекшеліктеріне анықтама беріледі, сондай-ақ олардың эпикалық баяндауды қалыптастырудағы және этномәдени сәйкестікті айқындаудағы рөлі талданады. Қазақ батырлық эпосындағы жалқы есімдерді функционалдық-прагматикалық тұрғыдан зерттеу барысында фольклорлық ономастикалық кеңістіктің параметрлері анықталады, яғни эпостық мәтінде қызмет ететін жалқы есімдер санаттары (кластары) айқындалып, олардың сандық және тақырыптық құрамы белгіленеді, негізгі ерекше сипаттамалары анықталады. Авторлар қазіргі лингвистикалық парадигма тіл құбылыстарын зерттеудің пәнаралық байланысымен сипатталатынын, бұл эпикалық шығармалардың ономастикалық кеңістігін талдауға жаңа перспективалар ашатынын атап өтеді. Зерттеудің практикалық құндылығы – қазақ батырлық эпосындағы жалқы есімдерді зерттеу тек түркі халықтарының тілдік және мәдени ерекшеліктерін тереңірек түсінуге ғана емес, сонымен қатар олардың бірегей мұрасын сақтауға ықпал ететін маңызды ғылыми бағыт болып табылады.

1. Албакова Х.М. Этнолингвистический аспект в топонимике (на материале ингушского языка) // ББК 1 P76. – 2020. – С. 57.

2. Әзімханова Ф.М. Қазақ антропонимдерінің лингвомәдени жүйесі: филол. ғыл. канд. … автореф. – Алматы, 2007. – 256 с.

3. Березович Е.Л. Русская топонимия в этнолингвистическом аспекте. Т. 2. – Екатеринбург, 2000.

4. Бондалетов В.Д. Русская ономастика. – Москва: Просвещение, 1983. – 224 с.

5. Васильева Н.В. О некоторых аспектах прагматики антропонимов // Проблемы прикладной лингвистики. – Москва, 2002. – С. 6-18.

6. Воробьев В.В. Лингвокультурология. Теория и методы. – Москва: Издательство РУДН, 1997. – 331 с.

7. Габышева Л.Л. Имена собственные и нарицательные: этимологические заметки (на материале фольклора якутов и др. тюркских народов) // Лингвистические, культурологические и дидактические аспекты коммуникации в поликультурном пространстве. – Якутск, 2013. – С. 89.

8. Гилазова Г.С. Сравнительный аспект изучения мифонимов в тюркском этнокультурном пространстве // Филологические науки. Вопросы теории и практики. – 2024. – Т. 17. – №9. – С. 3307-3312.

9. Головина К.М. Сопоставимый анализ идиоэтнических топонимов и антропонимов русского и казахского языков: автореф. … канд. филол. наук: 10.02.02. – Алматы, 2004. – 266 с.

10. Джанузаков Т. Очерк казахской ономастики. – Алма-Ата: Ғылым, 1982. – 176 с.

11. Динисламова С.С. Ономастикон в героическом эпосе народа манси // Мировоззрение обских угров в контексте языка и культуры: Матер. Всерос. науч. конференции. – 2010. – С. 86.

12. Историческая ономастика: [сборник статей] / АН СССР, Ин-т языкознания; редколлегия: А.В. Суперанская (отв. ред.)]. – Москва: Наука, 1977. – 308 с.

13. Казнина Е.А. Современная ономастическая терминология: проблема понимания и перспективы развития // Верхневолжский филологический вестник. – 2022. – №3 (30). URL: https://cyberleninka.ru/article/n/sovremennayaonomasticheskaya-terminologiya-problema-ponimaniya-i-perspektivy-razvitiya (дата обращения: 10.01.2025).

14. Кайдаров А.Т., Керимбаев Е.А. Этнолингвистические аспекты казахской ономастики // Известия АН КазССР. Серия филол. – Алматы, 1990. – С. 3-13.

15. Карабулатова И.С. Русская топонимия в этнопсихолингвистическом аспекте: автореф. … д-ра филол. наук: 10.02.19. – Краснодар, 2002.

16. Каскабасов С.А. Казахская несказочная проза. – Алма-Ата: Наука, 1990. – 240 с.

17. Керимбаев Е.А. Этнокультурные основы номинации и функционирования казахских собственных имен: автореф. … д-ра филол. наук: 10.02.06. – Алма-Ата, 1992. – 61 с.

18. Керимбаев Е.А. Казахская ономастика в этнокультурном, номинативном и функциональном аспектах. – Алматы, 1995. – 248 с. Керимбаев Е.М. Қазақ фольклорындағы жалқы есімдердің құралы мен этнолингвистикалық сипаты: филол. ғыл. канд. … автореф. – Алматы, 2004. – 26 б.

19. Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. – Алматы: Ақыл кітабы, 1997.

20. Крюкова И.В. Рекламное имя: от изобретения до претендентности: автореф. … д-ра филол. наук. – Волгоград: ВГПУ, 2004. – 35 с.

21. Кульдеева Г.И. Антропонимическая система современного казахского языка: автореф. … д-ра филол. наук. – Казань, 2001. – 59 с.

22. Мадиева Г.Б. Имя собственное в контексте познания. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 190 с.

23. Манкеева Ж.А. Этнокультурное содержание и синергия слова // Tiltanym. 2022;86(2):48-58. https://doi.org/10.55491/2411-6076-2022-2-46-56

24. Матвеев А.К. Ономастика и ономатология: терминологический этюд // Вопросы ономастики. – 2005. – №2. – С. 5-10.

25. Мечковская Н.Б. Язык и религия: Пособие для студентов гуманитарных вузов. – Москва: Агентство «ФАИР», 1998. – 352 с.

26. Оразбаева Е.Б., Ниетбайтеги К.А. Этнокультурная специфика казахских антропонимов с семным компонентом «географические реалии» // European Research, 38. https://doi.org/10.20861/2410-2873-2018-38-003

27. Подольская Н.В. Словарь русской ономастической терминологии. – Москва: МССР, 1988. – 192 с.

28. Санжеева Л.Ц. Имена собственные в бурятской Гэсэриаде: синтаксис и поэтика // Вестник Бурятского государственного университета. Язык. Литература. Культура. – 2017. – №3. – С. 3-9.

29. Слинкина Т.Д. Мансийские оронимы приполярного Урала // Мировоззрение обских угров в контексте языка и культуры. – 2010. – С. 109.

30. Собакина И.В., Лукачевская Л.А. Безэквивалентная лексика в якутском героическом эпосе олонхо «Нюргун Боотур Стремительный» ПА Ойунского // Вестник Северо-Восточного федерального университета имени МК Аммосова: Серия Эпосоведение. – 2020. – №2 (18). – С. 123-136.

31. Суперанская А.В., Сталтмане В.Э., Подольская Н.В., Султанов А.X. Теория и методика ономастических исследований. – Москва: Наука, 1986. – 256 с.

32. Токмашев Д.М. Теоретические проблемы фольклорной ономастики (на материале шорского фольклора) // Вестник Томского государственного педагогического университета. – 2011. – №9. – С. 179-185.

33. Токмашев Д.М. Ономастика как маркер интертекстуальности (на примере шорских эпических имен) // Филологические науки. Вопросы теории и практики. – 2012. – №6. – С. 196-200.

34. Уулу Д.А. Имена собственные в эпосе «Манас» (на примере сказания Жусупа Мамая) в контексте исторических эпох // Вестник Чувашского государственного педагогического университета им. ИЯ Яковлева. – 2022. – №1 (114). – С. 31-37.

35. Филиппова Н.И. Собственные имена персонажей в якутском эпосе олонхо: структура и семантика: дис. … канд. филол. наук. – Якутск, 2000. – 150 с.

36. Фонякова О.И. Имя собственное в художественном тексте. – Ленинград, 1990. – 103 с.

37. Шагеев Р.Ш. Микротопонимические реалии: этнолингвистический аспект (на материалах Закамья Республики Татарстан) // Известия Волгоградского государственного педагогического университета. – 2010. – Т. 50. – №6. – С. 106-110.

38. Этническая ономастика / Отв. ред. Р.Ш. Джарылгасинова, В.А. Никонов. – Москва: Наука, 1984. – 192 с.