ТАРИХИ ЖӘНЕ ЗАМАНАУИ ЛАҚАП ЕСІМДЕРДІҢ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Мақалада қазақтың лақап есім беру дәстүрі қозғалады. Зерттеуде тарихымыздағы хан-сұлтандар, ел билеген көсемдер, ғұламалардың лақаптары және қазіргі заманғы өнер мен спорттағы өнерпаздардың лақаптары сөз болады. Аталған кезеңдер бойынша тұлғалардың лақап есімдерді пайдалану себептері, қойылу уәждері мен прагматикасы, олардағы дәстүр сабақтастығы айқындалады. Сондай-ақ, лақап есімдердің қоғамдық-саяси мәніне назар аударылады. Жұмыс қазақ антропонимикасының бір тармағы лақап есімдер бөлімі бойынша жаңа ізденістерге жол ашпақ. Ономастика саласындағы этнолингвистикалық, тарихи және фоносемантикалық зерттеулердің жандануына үлес қоспақ. Зерттеуде салыстырмалы-тарихи, сипаттамалы әдістер қолданылды. Тарихи және заманауи лақап есімдердің лексика-семантикалық ұқсастықтары, дәстүр сабақтастығы, тарихилығы айқындалды. Этнонимдер мен табу, эвфемизм сөздерден болған лақаптар лақап есімдердің ерекше бір тобы ретінде сипатталады. Лақап есімдердің шығу тегі тым көнеден бастау алатыны және оның әлеуметтік құрылыстармен тікелей байланысы анықталды. Зерттеу нәтижелері этнография, лингвомәдениеттану және әлеуметтік лингвистикалық зерттеулерде қолданыла алады. Лақап есімдердің әйелдерге қарағанда ер адамдарда көбірек кездесетінін ұлттық діл, сонымен бірге, ұлттық және жалпыадамзаттық қоғамдық құрылыс тұрғысынан түсіндіріледі. Сондай-ақ, қазақтың лақап беру дәстүріндегі жеке тұлғаның және қоғамның рөліне назар аударылады. Лақап есімдердің қоғамдағы орны, қызметі әртүрлі заманалар тұрғысынан салыстырыла айтылады және дамуы сөз болады. Нәтижесінде лақап есім берудегі әр дәуірдің өзіне тән лексика-семантикалық, прагматикалық ерекшелігі мен сабақтастығы айқылдалды.

1. Жанұзақ Т. (2006) Қазақ ономастикасы. Казахская ономастика. I том. – Астана, 1С-Сервис, 2006 ж. – 400 б.

2. Байтұрсынов А. Шығармалары: Өлеңдер, аулармалар, зерттеулер. (1989) (Құраст.

3. Шәріпов Ә., Дәуітов С.) – Алматы: Жазушы, 1989. – 320 бет.

4. Жанұзақов Т. (1971) Қазақ есімдерінің тарихы. – Алматы: Ғылым, 1971, – 218 б.

5. Тіл тарихы және сөз табиғаты. (1997) – Алматы: Ғылым, 1997. – 235 б.

6. Саттаров Г.Ф. (1979) Татарская антропонимика и этнолингвистические связи // Советская тюркология. 1979. № 2. С. 37–47.

7. Gulsiasak Ahatovna Ashirova, Munir Idelovich Karabaev, Gulfira Rifovna Abdullina, Nailya Azamatovna Lasinova and Gulnaz Abdulchakovna Isyangulova. (2016) Nicknames in Bashkir (Theoretical Aspects of Studying) Indian Journal of Science and Technology, Vol 9(27), DOI: 10.17485/ijst/2016/v9i27/97691, July 2016

8. Pedzisai Мashiri (2004) Department of African Languages and Literature, University of Zimbabwe. More than Mere Linguistic Tricks: The Sociopragmatic Functions of Some Nicknames Used by Shona-speaking People in Harare. Zambezia (2004), XXXI (i/ii)

9. Абдрахманова Т.М. (2004) «Қазақ, орыс, неміс тілдеріндегі лақап есімдерінің ерекшелігі» // Тілтаным. – Алматы, 2004. – №4. – 129 б.

10. Рахымберлина С.Ә. (2009) Қазақ тіліндегі бейресми кісі есімдерінің этнолингвистикалық және танымдық сипаты : Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған дисс. авторефераты. 10.02.02 мамандығы бойынша / Рахымберлина, Сағила Әбдіғалиқызы, – Астана : Print Shop, 2009 . – 30 б. Библиогр.: 23-24 б.

11. Аманжолов А.С. (2003) История и теория древнетюркского письма. – Алматы, «Мектеп», 2003. – 368.

12. Махпиров В.У. (1997) Имена далеких предков (источники формирования и особенности функционирования древнетюркскои ономастики). – Алматы: Институт востоковедения МН-АН РК, 1997. – 302.

13. Қазақ халқының философиялық мұрасы. Орта ғасырдағы түркі ойшылдары. (2005) Жиырма томдық, 5-том. – Астана: Аударма, 2005. – 528 б.

14. Әлиакбарова А.Т. (2020) Жаңа әлеуметтік-мәдени жағдайдағы замануи қазақ антропонимиясы: трансмиссия, трансформация. – Алматы, 2020.

15. Қазақ есімдерінің анықтамалығы. (2009) – Алматы: Арыс, 2009. – 552 б. Жапатова А. Қазақ эстрадасында ерекше есіммен танылғандар [Электронды ресурс] URL: https://massaget.kz/layfstayl/madeniet/music/59214/ (дата обращения 29.10.2021)