АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫНЫҢ ТЕРМИНЖАСАМДЫҚ МҰРАСЫ ЖӘНЕ ЖАЛПЫ ТІЛ БІЛІМІНДЕГІ ТІЛ, ТІЛДЕСІМ, ТІЛДЕСІМДІК ҚЫЗМЕТ, ТІЛ МАТЕРИАЛЫ ҰҒЫМДАРЫ

Мақалада тілдің дихотомиясы және полихотомиясы қаралады: а) тіл және тілдесім; ә) тіл, тілдесім, тілдесімдік қызмет; б) тіл, тілдесім, тілдесімдік қызмет, тіл материалы. Осы ғылыми мәселенің А.Байтұрсынұлының еңбектеріндегі орны, тілтанымдық шешімі зерттеледі. Негізгі зерттеу пәні және нысаны ретінде 1912 жылдан бастап 1937 жылға дейінгі А.Байтұрсынұлының тілтанымдық және әдістемелік еңбектері негіз болған. Қазақ тіл білімінің, әдебиеттанымының, әдістемесінің негізін қалаған А.Байтұрсынұлының мұрасында бұл ғылыми мәселе ұғымдар және терминдер статусында маркерленген: тіл, сөйлеу, сөйлесу. Бұл ұғымдар мен терминдер ауызекі де, жазбаша да тілдесімнің түрлерін қамтыған. Мақалада тілдің статикасы мен динамикасының зерттелуі Вильгельм фон Гумбольдтің, Фердинанд де Соссюрдің, Л.В.Щербаның т.б. еңбектеріне сүйеніп жасалған; тілдік дихотомияға және полихотомияға байланысты А.Байтұрсынұлының концепциясы қазіргі қазақ тілтанымындағы жағдаймен салыстырылады да, олардың бір ғылыми арнада екендігі туралы тұжырым жасалады. А.Байтұрсынұлының тілдің дихотомиялық және полихотомиялық сараптау концепциясы 1914 жылы «Тіл - құрал» еңбегінде көрініс тапқан. Қазақ және басқа түркі тілдеріндегі тіл дихотомиясы мен полихотомиясына арналған ғылыми еңбектердегі, оқулықтардағы синонимиялық политерминдікті және басқа да жағдайды мақала авторы төмендегі уғымдар мен терминдер жиынтығымен атауды ұсынады: 1) тіл, тілдесім, тілдесімдік қызмет, тіл материалы; 2) тыңдалым, сөйлесім, оқылым, жазылым, іштей тілдесім, аударма тілдесім. Тілдік қатынастың барлық түрлерінің (жиынтығының) жалпылама аталуы ретінде тілдесім термині ұсынылады. Тілдесім, тілдесімдік қызмет терминдері тіл арқылы жасалған қызмет түрлерінің (жиынтығының) жалпылама атауы ретінде ұсынылады. Тілдесім, тілдесімдік қызмет ұғымдары мен терминдері тілдің динамикалық аспекті ретінде қарастырылады. Ғылыми ізденіс барысында бір тілдің бірліктерін өзара салыстыру, бірліктерді тілдер аралық салыстыру әдістері және семантикалық, стилистикалық зерттеу әдістері қолданылған.

1. Азимов Э.Г., Щукин А.Н. Словарь методических терминов (теория и практика преподавания языков). – Санкт-Петербург, «Златоуст», 1999. – 472 с.

2. Арутюнова Н.Д. Речь // Большой энциклопедический словарь. Языкознание. Научное издательство «Большая Российская энциклопедия», Москва, 2000, с. 414-416.

3. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы, «Санат», 4-ші басылым, 2003. – 496-бб.

4. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М., Советская энциклопедия, 1966. – 608 с.

5. Байтұрсынұлы А. Сауат ашқыш. Дыбыс әдіс жолымен тәртіптелген қазақша әліпби. Сауатсыз үлкендер үшін 1-ші кітап. Семей. Губиздат баспаханасы, 1926 // Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу- ағартуға қатысты еңбектері). – Алматы, «Ана тілі», 1992. – 91-138-бб.

6. Байтұрсынұлы А. Тіл – құрал (қазақ тілінің сарфы). Бірінші жылдық. Орынбор, 1914 // Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері). – Алматы, «Ана тілі», 1992. – 141-171-бб.

7. Байтұрсынұлы А. Тіл – құрал. Дыбыс жүйесі мен түрлері. 1-інші тіл танытқыш кітап. Қазақстан мемлекеттік баспақанасы. – Қызылорда, 1925 //Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері). – Алматы, «Ана тілі», 1992. – 173-188-бб.

8. Байтұрсынұлы А. Тіл жұмсар. Сөйлеу, оқу, жазу тілін жұмыс тәжірибесі арқылы таныстыратын 1-ші кітап. – Қызылорда, 1928 //Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері). – Алматы, «Ана тілі», 1992. – 335-356-бб.

9. Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері). – Алматы, «Ана тілі», 1992. – 447-бб.

10. Березин Ф.М. История русского языкознания. – М.,1979, 223 с.

11. Бодуэн де Куртенэ И. А. О связи фонологических представлений с представлениями морфологическими, синтаксическими и семасиологическими // Бодуэн де Куртенэ И. А. Избранные труды по общему языкознанию. Москва. Изд-во АН СССР, 1963, Т.2, С. 163-174

12. Гумбольдт Вильгельм фон. Избранные труды по языкознанию. М.: Прогресс, 2000. – 400 с.

13. Джусупов М. Звуковые системы русского и казахского языков. Слог. Интерференция. Обучение произношению. Ташкент. Фан, 1991, -239 с.

14. Джусупов М. Фонемография Ахмета Баутурсынова и фонология сингармонизма. Ташкент. «Узбекистон» 1995, 176 с.

15. Джусупов М., Ибраймов К. Ахмет Байтұрсынұлы: ғылымтаным, терминжасам, стилистика. Алматы, «Әлем», 2015, 215 б.

16. Жалмаханов Ш., Ысмағұлов Ж. А.Байтұрсынұлы – қазақ лингвистикасы терминдерінің негізін салушы. – Қарағанды, «Болашақ – баспа», 1997.

17. Жүсіпұлы Маханбет (Джусупов М). Ахмет Байтұрсынов және қазіргі қазақ тілі фонологиясы. Алматы. «Ғылым», 1998, 216 б.

18. Кондрашов Н.А. История лингвистических учений. – М., «Просвещение», 1979. – 224 с.

19. Қордабаев Т. Жалпы тіл білімі. – Алматы, «Мектеп», 1983. – 231- бб.

20. Оразбаева Ф.Ш. Тілдік қатынас пен қатысым әдісінің ғылыми теориялық негіздері. Докт. дисс. автореф. – Алматы, 1996. – 58-бб.

21. Реформатский А.А. Введение в языковедение. Издание четвертое, исправленное и дополненное. М. «Просвещение», 1967. – 544 с.

22. Соссюр Фердинанд де. Заметки по общей лингвистике. – М.: Прогресс, 1900. – 281 с.; 2000. – 280 с.

23. Соссюр Фердинанд де. Курс общей лингвистики. – М., 1933. – 245с.

24. Стилистический энциклопедический словарь русского языка. Под общей редакцией М.Н.Кожиной. – М. «Флинта», «Наука», 2003. – 696 с.

25. Тіл білімі сөздігі (Словарь по языкознанию). Жалпы редакциясын басқарған проф. Э.Д.Сулейменова. – Алматы, «Сорос-Қазақстан қоры». «Ғылым», 1998. – 544-бб.

26. Ұлттық рухтың ұлы тіні. – Алматы, «Ғылым», 1999. – 968 бб.

27. Хасенов Ә. Тіл біліміне кіріспе. – Алматы, «Рауан», 1990. – 184- бб.

28. Щерба Л.В. О трояком аспекте языковых явлений и об эксперименте в языкознании //Звегинцев В.А. История языкознания XІX- ХХ веков в очерках и извлечениях. – М.: «Просвещение», 1964. Ч.ІІ. – С. 361-373.

29. Щукин А.Н. Лингводидактический энциклопедический словарь. М; Астрель: АСТ: Хранитель, 2007, 746 с.

30. Яковлев Н.Ф. Математическая формула построения алфавита (Опыт практического приложения лингвистической теории) //Реформатский А.А. Из истории отечественной фонологии. Очерк. Хрестоматия. – М.: Наука, 1970. – С.123-148. (Впервые было опубликовано в журнале «Культура и письменность Востока». – М., 1928. Кн. 1. С.41-64).

31. Ingeborg Baldauf. Schriftreform und Schriftwechsel bei den muslimischen Russland und sowjettürken (1850-1937): Ein Symptom Ideengeschichtlicher und kulturpolitischer entwicklungen Akademiai klado – Budapest, 1993, 782 p.