THE NOTIONS AND TERMS “LANGUAGE”, “SPEECH”, “SPEECH ACTIVITY”, “LANGUAGE MATERIAL” IN THE THEORY OF LANGUAGE AND SCIENTIFIC HERITAGE OF AHMET BAYTURSYNULY

The article focuses on the issues of dichotomy and polychotomy from the following perspective: a) language and speech; b) language, speech, speech activity; c) language, speech, speech activity, language material.
The author analyzes the works by A.Baytursynuly, the founder of Kazakh linguistics, linguodidactics, methodology and literary criticism, with the purpose of determining and describing his scientific views on the issue of dichotomy and polychotomy. In the scientific heritage of A.Baytursynuly, the issue of dichotomy and polychotomy is presented by the notions and terms – til (language), so'iley (speak), so'ilesu (communicate through speech, i.e. speech activity). The author considers these issues on the basis of the works devoted to the dichotomy and polychotomy by W. von Humboldt, F. de Saussure and L.V.Scherba. The article presents the analysis of terminological nomination of these notions in contemporary Kazakh linguistics, which is characterized by the continuity of terminological traditions of A.Baytursynuly and is closely related to the conceptions of W. von Humboldt and F. de Saussure. A.Baytursynuly differentiated language, speech, speech activity in the Kazakh language in 1914 in the work “Til-qural” (“Language – Instrumentation”) written in Arabic script, i.e. 19 years before the publication of the book by Ferdinand de Saussure in Russian “Course in General Linguistics” (1933). The author of the article puts forth his own terminological designation of the types of speech activity in the Kazakh language, taking into account the admissibility, but undesirability of some synonymous terminological nominations, functioning in the studies of both Kazakh linguists and linguists working on the material of other Turkic languages. 1) Til – language; tildesim – speech; tildesimdik qyzmet – speech activity; til materialy – language material; 2) Tyn’dalym – listening; so’ilesim – speaking; oqylym – reading; jazylym – writing; ishtei tildesim – inner speech; audarma tildesim – translation speech. In the research process, the methods of intralinguistic comparison and inter-linguistic comparison, as well as the semanticstylistic method and the method of linguistic description have been used.

1. Азимов Э.Г., Щукин А.Н. Словарь методических терминов (теория и практика преподавания языков). – Санкт-Петербург, «Златоуст», 1999. – 472 с.

2. Арутюнова Н.Д. Речь // Большой энциклопедический словарь. Языкознание. Научное издательство «Большая Российская энциклопедия», Москва, 2000, с. 414-416.

3. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы, «Санат», 4-ші басылым, 2003. – 496-бб.

4. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М., Советская энциклопедия, 1966. – 608 с.

5. Байтұрсынұлы А. Сауат ашқыш. Дыбыс әдіс жолымен тәртіптелген қазақша әліпби. Сауатсыз үлкендер үшін 1-ші кітап. Семей. Губиздат баспаханасы, 1926 // Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу- ағартуға қатысты еңбектері). – Алматы, «Ана тілі», 1992. – 91-138-бб.

6. Байтұрсынұлы А. Тіл – құрал (қазақ тілінің сарфы). Бірінші жылдық. Орынбор, 1914 // Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері). – Алматы, «Ана тілі», 1992. – 141-171-бб.

7. Байтұрсынұлы А. Тіл – құрал. Дыбыс жүйесі мен түрлері. 1-інші тіл танытқыш кітап. Қазақстан мемлекеттік баспақанасы. – Қызылорда, 1925 //Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері). – Алматы, «Ана тілі», 1992. – 173-188-бб.

8. Байтұрсынұлы А. Тіл жұмсар. Сөйлеу, оқу, жазу тілін жұмыс тәжірибесі арқылы таныстыратын 1-ші кітап. – Қызылорда, 1928 //Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері). – Алматы, «Ана тілі», 1992. – 335-356-бб.

9. Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері). – Алматы, «Ана тілі», 1992. – 447-бб.

10. Березин Ф.М. История русского языкознания. – М.,1979, 223 с.

11. Бодуэн де Куртенэ И. А. О связи фонологических представлений с представлениями морфологическими, синтаксическими и семасиологическими // Бодуэн де Куртенэ И. А. Избранные труды по общему языкознанию. Москва. Изд-во АН СССР, 1963, Т.2, С. 163-174

12. Гумбольдт Вильгельм фон. Избранные труды по языкознанию. М.: Прогресс, 2000. – 400 с.

13. Джусупов М. Звуковые системы русского и казахского языков. Слог. Интерференция. Обучение произношению. Ташкент. Фан, 1991, -239 с.

14. Джусупов М. Фонемография Ахмета Баутурсынова и фонология сингармонизма. Ташкент. «Узбекистон» 1995, 176 с.

15. Джусупов М., Ибраймов К. Ахмет Байтұрсынұлы: ғылымтаным, терминжасам, стилистика. Алматы, «Әлем», 2015, 215 б.

16. Жалмаханов Ш., Ысмағұлов Ж. А.Байтұрсынұлы – қазақ лингвистикасы терминдерінің негізін салушы. – Қарағанды, «Болашақ – баспа», 1997.

17. Жүсіпұлы Маханбет (Джусупов М). Ахмет Байтұрсынов және қазіргі қазақ тілі фонологиясы. Алматы. «Ғылым», 1998, 216 б.

18. Кондрашов Н.А. История лингвистических учений. – М., «Просвещение», 1979. – 224 с.

19. Қордабаев Т. Жалпы тіл білімі. – Алматы, «Мектеп», 1983. – 231- бб.

20. Оразбаева Ф.Ш. Тілдік қатынас пен қатысым әдісінің ғылыми теориялық негіздері. Докт. дисс. автореф. – Алматы, 1996. – 58-бб.

21. Реформатский А.А. Введение в языковедение. Издание четвертое, исправленное и дополненное. М. «Просвещение», 1967. – 544 с.

22. Соссюр Фердинанд де. Заметки по общей лингвистике. – М.: Прогресс, 1900. – 281 с.; 2000. – 280 с.

23. Соссюр Фердинанд де. Курс общей лингвистики. – М., 1933. – 245с.

24. Стилистический энциклопедический словарь русского языка. Под общей редакцией М.Н.Кожиной. – М. «Флинта», «Наука», 2003. – 696 с.

25. Тіл білімі сөздігі (Словарь по языкознанию). Жалпы редакциясын басқарған проф. Э.Д.Сулейменова. – Алматы, «Сорос-Қазақстан қоры». «Ғылым», 1998. – 544-бб.

26. Ұлттық рухтың ұлы тіні. – Алматы, «Ғылым», 1999. – 968 бб.

27. Хасенов Ә. Тіл біліміне кіріспе. – Алматы, «Рауан», 1990. – 184- бб.

28. Щерба Л.В. О трояком аспекте языковых явлений и об эксперименте в языкознании //Звегинцев В.А. История языкознания XІX- ХХ веков в очерках и извлечениях. – М.: «Просвещение», 1964. Ч.ІІ. – С. 361-373.

29. Щукин А.Н. Лингводидактический энциклопедический словарь. М; Астрель: АСТ: Хранитель, 2007, 746 с.

30. Яковлев Н.Ф. Математическая формула построения алфавита (Опыт практического приложения лингвистической теории) //Реформатский А.А. Из истории отечественной фонологии. Очерк. Хрестоматия. – М.: Наука, 1970. – С.123-148. (Впервые было опубликовано в журнале «Культура и письменность Востока». – М., 1928. Кн. 1. С.41-64).

31. Ingeborg Baldauf. Schriftreform und Schriftwechsel bei den muslimischen Russland und sowjettürken (1850-1937): Ein Symptom Ideengeschichtlicher und kulturpolitischer entwicklungen Akademiai klado – Budapest, 1993, 782 p.