Телжан Шонанұлының ХХ ғасыр басындағы латынграфикалы қазақ әліпбиі туралы тұжырымдары

   The article analyzes the works of the outstanding figure of Kazakh linguistics of the early twentieth century Telzhan Shonanuly on the Kazakh alphabet based on Latin graphics. More than 20 scientific and journalistic articles and reports of the scientist on the Latin alphabet, published in the period from 1924 to 1930. The article consists of two parts: the first part provides an exhaustive analysis, information on the dynamics of all stages, from the first raising of the issue of transition to the Latin alphabet to the gradual development, dissemination, gaining strength and implementation, on the work done and its scientific and cognitive justifications; the second part – on the transition to the Latin alphabet in Kazakhstan and the Soviet Union, in countries outside the Union, important issues of the process were also analyzed, and information necessary for today was provided. Linguistic and public social problems of the Kazakh-Latin alphabet period of the early twentieth century are still important today, especially for the modern alphabet reform. Therefore, the linguistic conditions for choosing the alphabet, the experience of implementation, methods of solving public social and political problems constitute the content of the article. As a result of the study, the reasons for the inclusion of the Kazakh-Latin alphabet in the agenda of the early twentieth century will be analyzed from the point of view of the breath of the epoch, the fate of the language and an assessment of the role and place of Telzhan Shonanuly in this linguistic process will be given. The article is intended for researchers of the history of Kazakh linguistics, Kazakh writing and alphabet, readers wishing to obtain information about the development of the Latin alphabet at the beginning of the XX century. The article is a continuation of the study “Telzhan Shonanuly’s Scientific Approach to the Kazakh Writing”, published in issue 3 of this journal for 2024.

1. Ахмет Байтұрсынұлының әліпби, жазу, емле туралы еңбектері: оқу құралы / Ғылыми түсініктемесін жазып, құрастырған Е. Маралбек. – Алматы: ЖК Асыл, 2023. – 584 б.

2. Әміржанова Н. Қазақстандағы латын жазуының тарихи тағылымы. – Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту институты, 2012. – 300 б.

3. Елдес Омарұлы шығармалары. 1-2 т. / Түсініктемесін жазып құрастырушы – Е.Маралбек. – Алматы: – «Лұғат» қоғамдық қоры, 2018.

4. Жандосұлы О., Шонанұлы Т. «Түпкілікті бекітілген қазақ жаңа әліппесі» // «Еңбекші қазақ» газеті, 1928. – № 86 (1113). – 3 б.

5. Жандосұлы О., Шонанұлы Т. «Түпкілікті бекітілген қазақ жаңа әліппесі» // «Жаңа мектеп» журналы, 1928. – № 9-10. – Б. 65-66.

6. Жузе П.К. «Араб әліппесінің тарихы» / қазақшаға аударған – Телжан // «Еңбекші қазақ» газеті, 1926. – № 572. – 2 б.

7. Күдеринова Қ.Б. Қазақ жазуының тарихы мен теориясы. Оқу құралы. – Алматы: «Елтаным» баспасы, 2013. – 242 б.

8. Қазақ білімпаздарының тұңғыш съезі (ҚБТС). – Орынбор: Қазмембас, 1924. – 121 б.

9. Мектеп-тегі А. Телжан Шонанұлы – әмбебап ғалым // «Ана тілі» газеті, 2017, 23 ақпан. https://anatili.kazgazeta.kz/news/41299

10. Сыздық Р. Қазақ тілінің анықтағышы (емле, тыныс белгілері, сөз сазы). – Астана: Елорда, 2000. – 527 б.

11. Шонанұлы Т. «Латын әліппесін алуды неге тілейміз?» // «Жаңа мектеп» журналы, 1926. – № 9-10. – Б. 44-48.

12. Шонанұлы Т. «Латын әліппесі туралы» // «Еңбекші қазақ» газеті, 1926. – №84(521). – 4 б.

13. Шонанұлы Т. «Ескі әліппе, жаңа әліппе мәселесі» // «Еңбекші қазақ» газеті, 1926. – № 87(524). – 4 б.

14. Шонанұлы Т. «Түрікте латын әліппесі» // «Еңбекші қазақ» газеті, 1926. – № 97(534). – 4 б.

15. Шонанұлы Т. «Жаңа әліппе мен ескі әліппе жайында» // «Еңбекші қазақ» газеті, 1926. – № 155(602). – 4 б.

16. Шонанұлы Т. «Мәскеудегі қазақ студенттері латын әліппесі жайында не деген?» // «Еңбекші қазақ» газеті, 1926. – № 532. – 4 б.

17. Шонанұлы Т. «Әзербайжанда жаңа әліппе мәселесі» // «Еңбекші қазақ» газеті, 1927. – № 169(897). – 2 б.

18. Шонанұлы Т. «Бұл да әліппе жайында» // «Еңбекші қазақ» газеті, 1927. – № 9 (737). – 3 б.

19. Шонанұлы Т. «Қазақстанда латын әліпбиі жұмысының жүрісі» // «Еңбекші қазақ» газеті, 1927. – № 182(910). – 3 б.

20. Шонанұлы Т. «Латыншылар білімін арттыратын курс ашылады» // «Еңбекші қазақ» газеті, 1927. – № 152(880). – 4 б.

21. Шонанұлы Т. «Латыншылардың толық жиылысы» // «Еңбекші қазақ» газеті, 1927. – № 226. – 3 б.

22. Шонанұлы Т. «Орта Азияда латын әліпбиі» (Самарқан кеңесі) // «Еңбекші қазақ» газеті, 1927. – № 134(862). – 3 б.

23. Шонанұлы Т. «Ұлт республикасында: жаңа әліппе мәселесі» // «Еңбекші қазақ» газеті, 1927. – № 166(894). – 2 б.

24. Шонанұлы Т. «Жаңа әліппе қозғалысы» (II Пленум нәтижесі) // «Еңбекші қазақ» газеті, 1928. – № 32(1059). – 2 б.

25. Шонанұлы Т. «Жаңа әліппе комитетінің жаңа шыққан кітаптары» // «Еңбекші қазақ» газеті, 1928 ж. № 136. – 2 б.

26. Шонанұлы Т. «Көрші республикаларда жаңа әліппе жайы» // «Еңбекші қазақ» газеті, 1928. – № 150. – 4 б.

27. Шонанұлы Т. «Түрікте жаңа әліпби қарқыны» // «Еңбекші қазақ» газеті, 1928. – № 268(1295). – 3 б.

28. Шонанұлы Т. «Орыс емлесі мен әліпбиін өзгерту мәселесі» // «Еңбекші қазақ» газеті, 1929. – № 265(1594). – 2 б.

29. Шонанұлы Т. Бес томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту институты, 2015.

30. Maralbek Ye. Telzhan Shonanuly’s scientific approach to the kazakh writing // Tiltanym. 2024, № 3(95): 96-107. doi: 10.55491/2411-6076-2024-3-96-107