Рассуждения Тельжана Шонанулы о казахском алфавите начала XX века на основе латинской графики

   В статье анализируются труды выдающегося деятеля казахского языкознания начала ХХ века Тельжана Шонанулы о казахском алфавите на основе латинской графики. В качестве источников взяты более 20 научно-публицистических статей и докладов ученого о латинском алфавите, изданных в период с 1924 по 1930 годы. Статья состоит из двух частей: в первой части дается исчерпывающий анализ, информация о динамике всех этапов, от первого поднятия вопроса перехода на латинский алфавит до постепенного развития, распространения, обретения силы и реализации, о проделанной работе и ее научно-познавательных обоснованиях; во второй части – о переходе на латинский алфавит на территории Казахстана и Советского Союза, в странах за пределами Союза, также были проанализированы важные вопросы процесса, представлена информация, необходимая на сегодняшний день. Языковые и общественно-социальные проблемы казахского алфавита начала ХХ века на основе латинской графики важны и сегодня, особенно для современной реформы алфавита. Поэтому лингвистические условия выбора алфавита, опыт реализации, методы решения общественно-социальных и политических проблем составляют содержание статьи. В результате исследования проанализированы причины включения казахско-латинского алфавита в повестку дня начала ХХ века с точки зрения эпохи, судьбы языка и дана оценка роли и месту Тельжана Шонанулы в этом языковом процессе. Статья предназначена для исследователей истории казахского языкознания, казахского письма и алфавита, читателей, желающих получить информацию о ходе развития латинского алфавита начала ХХ века. Статья является продолжением исследования «Научное познание Тельжана Шонанулы о казахской письменности», опубликованного в 3 номере данного журнала за 2024 год.

1. Ахмет Байтұрсынұлының әліпби, жазу, емле туралы еңбектері: оқу құралы / Ғылыми түсініктемесін жазып, құрастырған Е. Маралбек. – Алматы: ЖК Асыл, 2023. – 584 б.

2. Әміржанова Н. Қазақстандағы латын жазуының тарихи тағылымы. – Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту институты, 2012. – 300 б.

3. Елдес Омарұлы шығармалары. 1-2 т. / Түсініктемесін жазып құрастырушы – Е.Маралбек. – Алматы: – «Лұғат» қоғамдық қоры, 2018.

4. Жандосұлы О., Шонанұлы Т. «Түпкілікті бекітілген қазақ жаңа әліппесі» // «Еңбекші қазақ» газеті, 1928. – № 86 (1113). – 3 б.

5. Жандосұлы О., Шонанұлы Т. «Түпкілікті бекітілген қазақ жаңа әліппесі» // «Жаңа мектеп» журналы, 1928. – № 9-10. – Б. 65-66.

6. Жузе П.К. «Араб әліппесінің тарихы» / қазақшаға аударған – Телжан // «Еңбекші қазақ» газеті, 1926. – № 572. – 2 б.

7. Күдеринова Қ.Б. Қазақ жазуының тарихы мен теориясы. Оқу құралы. – Алматы: «Елтаным» баспасы, 2013. – 242 б.

8. Қазақ білімпаздарының тұңғыш съезі (ҚБТС). – Орынбор: Қазмембас, 1924. – 121 б.

9. Мектеп-тегі А. Телжан Шонанұлы – әмбебап ғалым // «Ана тілі» газеті, 2017, 23 ақпан. https://anatili.kazgazeta.kz/news/41299

10. Сыздық Р. Қазақ тілінің анықтағышы (емле, тыныс белгілері, сөз сазы). – Астана: Елорда, 2000. – 527 б.

11. Шонанұлы Т. «Латын әліппесін алуды неге тілейміз?» // «Жаңа мектеп» журналы, 1926. – № 9-10. – Б. 44-48.

12. Шонанұлы Т. «Латын әліппесі туралы» // «Еңбекші қазақ» газеті, 1926. – №84(521). – 4 б.

13. Шонанұлы Т. «Ескі әліппе, жаңа әліппе мәселесі» // «Еңбекші қазақ» газеті, 1926. – № 87(524). – 4 б.

14. Шонанұлы Т. «Түрікте латын әліппесі» // «Еңбекші қазақ» газеті, 1926. – № 97(534). – 4 б.

15. Шонанұлы Т. «Жаңа әліппе мен ескі әліппе жайында» // «Еңбекші қазақ» газеті, 1926. – № 155(602). – 4 б.

16. Шонанұлы Т. «Мәскеудегі қазақ студенттері латын әліппесі жайында не деген?» // «Еңбекші қазақ» газеті, 1926. – № 532. – 4 б.

17. Шонанұлы Т. «Әзербайжанда жаңа әліппе мәселесі» // «Еңбекші қазақ» газеті, 1927. – № 169(897). – 2 б.

18. Шонанұлы Т. «Бұл да әліппе жайында» // «Еңбекші қазақ» газеті, 1927. – № 9 (737). – 3 б.

19. Шонанұлы Т. «Қазақстанда латын әліпбиі жұмысының жүрісі» // «Еңбекші қазақ» газеті, 1927. – № 182(910). – 3 б.

20. Шонанұлы Т. «Латыншылар білімін арттыратын курс ашылады» // «Еңбекші қазақ» газеті, 1927. – № 152(880). – 4 б.

21. Шонанұлы Т. «Латыншылардың толық жиылысы» // «Еңбекші қазақ» газеті, 1927. – № 226. – 3 б.

22. Шонанұлы Т. «Орта Азияда латын әліпбиі» (Самарқан кеңесі) // «Еңбекші қазақ» газеті, 1927. – № 134(862). – 3 б.

23. Шонанұлы Т. «Ұлт республикасында: жаңа әліппе мәселесі» // «Еңбекші қазақ» газеті, 1927. – № 166(894). – 2 б.

24. Шонанұлы Т. «Жаңа әліппе қозғалысы» (II Пленум нәтижесі) // «Еңбекші қазақ» газеті, 1928. – № 32(1059). – 2 б.

25. Шонанұлы Т. «Жаңа әліппе комитетінің жаңа шыққан кітаптары» // «Еңбекші қазақ» газеті, 1928 ж. № 136. – 2 б.

26. Шонанұлы Т. «Көрші республикаларда жаңа әліппе жайы» // «Еңбекші қазақ» газеті, 1928. – № 150. – 4 б.

27. Шонанұлы Т. «Түрікте жаңа әліпби қарқыны» // «Еңбекші қазақ» газеті, 1928. – № 268(1295). – 3 б.

28. Шонанұлы Т. «Орыс емлесі мен әліпбиін өзгерту мәселесі» // «Еңбекші қазақ» газеті, 1929. – № 265(1594). – 2 б.

29. Шонанұлы Т. Бес томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту институты, 2015.

30. Maralbek Ye. Telzhan Shonanuly’s scientific approach to the kazakh writing // Tiltanym. 2024, № 3(95): 96-107. doi: 10.55491/2411-6076-2024-3-96-107