ҚАЗАҚ ЛЕКСИКАСЫНДАҒЫ ЖАҢҒЫРҒАН АТАУЛАР

Мақалада жаңғырған атаулар жаңа ұғымдарды білдірумен бірге бұрыннан қолданылып келе жатқан заттар мен құбылыстарды нақтырақ, дәлірек етіп қайта атауға байланысты қолданылатыны жөнінде сөз болады. Зерттеу барысында олардың бірсыпырасына жаңа мән-мағына үстелгендігі байқалды. Жаңғырған атаулар дегеніміз сөздік қорымызда болғанмен, бір кездерде сирек айтылатын болып, қолданыстан шыға бастаған, мағынасы күңгірттенген яки ұмытылған, бірақ қазіргі кезеңде ұлтымыздың қайта жаңғаруына орай қайта қолданылып жүрген, жаңа мән-мағына ала бастаған сөздер мен сөз тіркестері. Жаңғырған атаулардың бір тобы «Мәдени мұра» атты бағдарлама аясында 2006-2013 жылдар аралығында шыққан он бес томдық «Қазақ әдеби тілінің сөздігінде» қамтылған. Алайда, түсіндірме сөздіктерде тілдегі барлық сөзді түгел қамту мүмкін бола бермейді, сондықтан ол ауық-ауық толықтырылып отырады. Өзіміз өмір сүріп отырған әлемді адам-қоғам-табиғат деп топтастырсақ, бұлардың әрқайсысы-ақ қазіргі күнде жаңғырып жатқан атауларда көрініс тауып отыр және олар аз емес. Мәселен, әдет-ғұрып, салт-дәстүрге байланысты, діни ғұрыпқа қатысты шаруашылыққа байланысты, қолөнерге байланысты, халық емшілігіне байланысты және т.б. қайта қолданылып жүрген немесе көпшілікке таныс емес атаулар – рухани дүниемізді жаңғыртатын тілдік қазынамыз. Жаңғырған атаулар тұңғыш рет қолға алынып жатқан «Қазақ тілінің ұлттық корпусына» пайдаланылады; сондай-ақ алдағы уақытта қолға алынатын көптомдық түсіндірме және қазақ тілінің лингвомәдени сөздіктеріне қажетті лексикографиялық материал болып табылады.

1. Qazaq leksikasyndagy zhana koldanystar (1985). – Almaty: Gylym, 1985. – 68 b. [New uses in the Kazakh lexicon. - Almaty: Science, 1985. - 68 p.] (in Kazakh)

2. Kajymova B. (1983) Qazaq tіlіnіn qazynasy // Qazaq adebietі, 1983, 25 nojabr'. – 7 b. [Kayimova B. Treasures of the Kazakh language // Kazakh literature, 1983, November 25. - 7 p.] (in Kazakh)

3. Kaliev S. (2010) Oz tіlіmіzdegі osіmdіk ataularyn bіlemіz be? // Ana tіlі, 2010, №14. – 5 b. [Kaliyev S. Do we know the names of plants in our language? // Mother tongue, 2010, №14. - 5 p.] (in Kazakh)

4. Kurman K. (2016) Sharyn shatқaly // Ana tіlі. 2016, №45. – 12 bet. [Kurman K. Charyn gorge // Mother tongue. 2016, №45. - 12 pages.] (in Kazakh)

5. Kydyrbekuly B. (1991) Tugel sozdіn tubі bіr // Socialistіk Qazaqstan. 1991, 11 sәuіr. – 3 b. [Kydyrbekuly B. Every word has the same root // Socialist Kazakhstan. 1991, April 11. - 3 p.] (in Kazakh)

6. Qazaqtyn jetnografijalyk kategorijalar, ugymdar men ataularynyn dasturlі zhujesі. Jenciklopedija. 5 tom. (2017) Tolyktyrylyp ondelіp ekіnshі ret basyldy. Almaty: ZhShS RPBK: Dauіr, 2017. – 840 b.[The traditional system of Kazakh ethnographic categories, concepts and names. Encyclopedia. 5 vols. Revised and reprinted. Almaty: LLP RPBK: Daur, 2017. - 840 p.] (in Kazakh)

7. Bekturov Sh. (1984) Madeni dakyldarga bajlanysty kasіbi sozder // Bіlіm zhane enbek, 1984, №12. – 13 b. [Bekturov Sh. Professional words related to cultural crops // Education and labor, 1984, №12. - 13 p.] (in Kazakh)

8. Begmanov K. (2010) Jetnografpen angіme. Almaty: Dastur. – 2010. – 500 b. [Begmanov K. Conversation with ethnographer. Almaty: Tradition. - 2010. - 500 p.] (in Kazakh)

9. Alіmbaj N., Katran D. (2017) Sary zhaulyk // Qazaqtyn jetnografijalyk kategorijalar, ugymdar men ataularynyn dasturlі zhujesі. Jenciklopedija. 5 tom. – Almaty: ZhShS RPBK: Dәuіr. – 2017. – 840 b. [Alimbay N., Katran D. Yellow hatred // The traditional system of Kazakh ethnographic categories, concepts and names. Encyclopedia. 5 vols. - Almaty: LLP RPBK: Daur. - 2017. - 840 p.] (in Kazakh)

10. Іslamzhanuly K. (2007) Qazaqtyn otbasy fol'klory. Monografija. –Almaty: Arys. – 2007. – 332 b. [Islamzhanuly K. Kazakh family folklore. Monograph. –Almaty: Arys. - 2007. - 332 p.] (in Kazakh)

11. Kydyralin U. (2005) Batys Qazaqstan qazaqtarynyn guryptaryndagy erekshelіkter // Almaty: Arys. – 2005. – 150-174-bb. [Kydyralin U. Features of the customs of the Kazakhs of West Kazakhstan // Traditions and customs of the people of Kazakhstan. Volume 1 Unity and specificity / Comp. С. Azhigali. Almaty: Arys. - 2005. - pp. 150-174.] (in Kazakh)

12. Azhіgali S., Orazbek E. (2005) Qazaqstannyn dіnge sengіshtіgі // Qazaqstan halқynyn dasturlerі men adet-guryptary. 1-tom. Bіrtutastygy zhane erekshelіgі / Kurast. S. Azhіғali. – Almaty: Arys. – 2005. – 37-70-bb. [Azhigali S., Orazbek E. Religiosity of Kazakhstan // Traditions and customs of the people of Kazakhstan. Volume 1 Unity and specificity / Comp. С. Azhigali. - Almaty: Arys. - 2005. - pp. 37-70] (in Kazakh)

13. Qazaqtyn jetnografijalyk kategorijalar, ugymdar men ataularynyn dasturlі zhujesі. Jenciklopedija. 1 tom. (2017) Tolyktyrylyp ondelіp ekіnshі ret basyldy. Almaty: ZhShS RPBK: Dauіr, 2017. – 840 b.[The traditional system of Kazakh ethnographic categories, concepts and names. Encyclopedia. 1 vol. Edited and reprinted. Almaty: LLP RPBK Daur. - 2017. (in Kazakh)

14. Qazaqtyn jetnografijalyk kategorijalar, ugymdar men ataularynyn dasturlі zhujesі. Jenciklopedija. 2 tom. (2017) Tolyktyrylyp ondelіp ekіnshі ret basyldy. Almaty: ZhShS RPBK: Dauіr, 2017. – 840 b.[The traditional system of Kazakh ethnographic categories, concepts and names. Encyclopedia. 2 vols. Edited and reprinted. Almaty: LLP RPBK Daur. –2017. (in Kazakh)

15. Sarsenbekova G. (2010) Madeniettanu: madeniet aksiologijasy. Oku kuraly. – Almaty: Qazaq universitetі. – 2010. [Sarsenbekova G. Cultural Studies: Axiology of Culture. Textbook. - Almaty: Kazakh University. - 2010.] (in Kazakh)