ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ САН ЕСІМДІ ТҰРАҚТЫ ТІРКЕСТЕРДІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Қай тілдің болмасын тұрақты тіркестерінің мағынасы көбінесе сол тілде сөйлейтін қауымға түсінікті. Алайда даяр қалпында тұлға, мазмұн ерекшеліктерімен тіпті ана тілін білетіндер үшін түсінікті бола бермейді. Өйткені тұрақты тіркестер, мақал-мәтелдер – ұзақ дәуірдің жемісі. Тілдің тұрақты тіркестері мен мақал-мәтелдері құрамындағы сан есімдердің мағыналық, символдық сипаты, сол тұрақты тіркестер құрамында қолданылу себебінің де халық үшін түсініксіз жайттары көп. Тіл тағдыры – ұлт тарихымен сабақтас. Халықтың салты, дәстүрі, әлеуметтік жағдайы, мәдени деңгейі сол халықтың тілінен көрініс табады. Тіліміздегі тұрақты тіркестер құрамындағы сан есімдердің қалыптасуы тарихи категория болғандықтан, өткен дәуірдің өмір шындығын, әдет-ғұрпын, шаруашылық, тұрмыс-жағдайын көрсететін тілдік деректер деуге болады. Қазақ тіл білімінде тұрақты тіркестердің алатын орны ерекше. Фразеологизмдер өз табиғатына сай лексикалық, этимологиялық, морфологиялық, синтаксистік, стилистикалық, когнитивтік тұрғыдан зерттелініп келеді. Әйтсе де әлі зерттеліну керек тұстары көп. Солардың бірі – тіліміздегі тұрақты тіркестер құрамындағы сан есімдер, олардың мағыналық, этимологиялық, стилистикалық, грамматикалық қыр-сырын анықтау.

Зерттеу жұмысына нысан етіп алып отырған тақырыбымыздың ерекшелігінің өзі тұрақты тіркестердің жасалу тарихымен байланыстылығында. Сан есімді тұрақты тіркестердің құрылымдық, мағыналық, грамматикалық ерекшеліктерін айқындау, сан есімдерді ғылыми тұрғыдан этимологиялық талдау жасаудың маңызы тақырыптың өзектілігін көрсетеді.

1. Aвaкoвa P. (2002) Фpaзеoлoгиялық cемaнтикa. – Aлмaты: «Қaзaқ унивеpcитетi», 2002, – 253 б.

2. Башмакова И.Г., А.П.Юшкевич. (1951) Происхождение систем счисления. В книге: Энциклопедия элементарной математики, – М., 1951

3. Жәутіков О. (1956а) Жай санаудан машиналық математикаға жету. – Алматы: Қазмембас, 1956. – 248 б.

4. Жәутіков О.А. (1975б) Ақиқатты танып-білудегі математиканың ролі. – Алматы, 1975, – 308 б.

5. Кеңесбаев І. (1946) Жеті, үш, тоғыз, қырықпен байланысты ұғымдар // Қазақ ССР ҒА хабары. 1946, Алматы, филол. Серия 4/26 шығарылуы

6. Кенжеахметұлы С. (1998) Ұлттық әдет-ғұрыптың беймәлім 220 түрі. – Алматы: Санат, – 1998

7. Левитская Л.С. (1976) Историческая морфология чувашского языка. – М., 1976 –320 с.

8. Леви-Брюль Л. (1930) Первобытное мышление. – Москва: «Атеист», 1930, – 344 с.

9. Малов С.Е. (1951) Енисейская письменность тюрков. Тексты и переводы. – М.-Л., 1951

10. Панфилов В.З. (1982) Гносеологические аспекты философских проблем языкознания. –Мocквa: Нaукa, 1982, – 357 с.

11. Псянчин В.Щ. (1981) Имя числительное. В кн.: Гр.современного башкирского лит. языка. – М., 1981

12. Рамстедт Г. (1957) Введение в алтайское языкознание. – М., 1957

13. Томанов М. (1973) Сан есімдер тарихынан. Жинақта: Қазақ тілі мен әдебиеті. – Алматы: 1973, 3-шығуы

14. Тэйлор Э. (1936) Первобытная культура. – Москва, 1939, – 568 с.

15. Тенишев Э.Р. (1974а) Тюркские «один», «два», «три». // Тюркологический сборник, 1974, М., 1975, 104 с.

16. Тәжиев Қ. (2004) Киелі сандардық генезисі және эпикалық жырлар мен жыраулар поэзиясындағы көркемдік қызметі. Түркістан, 2004

17. Тенишев Э.P. (2002б) Cpaвнительнo-иcтopичеcкaя гpaммaтикa тюpкcких языкoв. – Мocквa: Нaукa, 2002, – 769 c.

18. Уәлиев Н. (1988) Жұмбақ сандар // «Жалын» журналы, 1988, №4, 103-107 бб.

19. Ысқақов М. (1966) Түркі тілдес халықтардың ежелгі арифметикасы. Кітапта: Ежелгі мәдениет куәлары. – Алматы, 1966, – 350 б.