ТІЛІМІЗДЕГІ БАЙЫРҒЫ ЗАТ ЕСІМДЕРДІҢ ФОНО-МОРФО-СЕМАНТИКАСЫ

Сөз таптарының көшін бастап тұрған зат есім тіл білімі саласында қашан да зерттеуді қажет етті. Соның ішінде байырғы зат есімдердің жалпылама лексикалық сипатынан бастап, дыбыстық тек тамырын нақтылап, қазіргі тіліміздегі сөздердің дыбыстық яки фонетикалық, семантикалық ерекшеліктеріне фоносеманти- калық және фоно-морфо семантикалық құбылыстың тигізер әсерін тану зерттеуді қажет етті. Бірқатар зат есімдер сыртқы түрін өзгерткенімен, қазақ тілінде ішкі семанти- калық мазмұнын сақтап қалады. Керісінше, зат есімдердің тағы бір тобы сыртқы түрін өзгертпей, ішкі лексикалық құрамы өзгереді. Кейбіреулері ескі мағыналарын жоғалтып алса, енді біреулері жаңа лексикалық мағыналар қосады. Зерттеушілердің айтуынша, зат есім көне түркі жазба ескерткіштерінде қолданылған. Орхон-Енисей ескерткіштерінің фонетикалық және морфологиялық, семантикалық ерекшеліктерінің өзіндік жүйесі бар. Жеке сөздерді дұрыс оқу және аудару үшін көптеген түзетулер жасайды. Ескерткіштегі дыбыстардың жазылу ерекшеліктеріне ғалымдар жан-жақты түсінік те берген. Фонетикалық және грамматикалық құрылымға тоқталады. Мақалада байырғы зат есімдердің фоно-морфо семантикалық сипаттары ортағасырлық жазба ескерткіштер тіліндегі зат есімдердің қазіргі қазақ тілі тұрғысынан айқындалуы қарастырылады. Сонымен қатар, байырғы сөздер туралы ғылыми тұжырымдамалар жинақталып, Мархабат Томанов, Берікбай Сағындықұлы, Жамал Манкеева, т.б. сынды қазақ тіл білімінің зерттеуші ғалымдарының пікірлері негізге алынды.

1. Kulzhanova B. (2013) Bajyrgy zat esіmderdіn tarihi damu zholdary. – Almaty: Arys, 2013. – 216 b. [Kulzhanova B. (2013) Ways of historical development of aboriginal nouns. – Almaty: Arys, 2013. – 216 p.] (in Kazakh)

2. Sagyndykuly B. (1987) Altyn Orda eskertkіshterіnің tіlі. – Almaty: Қazaқ universitetі, 1987. – 48 b. [Sagyndykuly B. (1987) The language of the monuments of the Golden Horde. – Almaty: Kazakh University, 1987. – 48 p.] (in Kazakh)

3. Kerіmuly A. (1999) Turkі adebietі eskertkіshterі tіlіndegі soz zhasajtyn zhurnaktar – Almaty: Y. Altynsarin atyndagy Qazaqtyn bіlіm akademijasynyn respublikalyq baspa kabinetі, 1999. – 11 b. [Kerimuly A. (1999) Word-formation suffixes in the language of monuments of Turkic literature (19th c.). – Almaty: Republican Printing Office of the Kazakh Academy of Education named after I.Altynsarin, 1999. – 11 p.] (in Kazakh) S

4. agyndykuly B. (2002) «Һibat-ul haқajik» – XII gasyr eskertkіshі. – Almaty: Qazaq universitetі, 2002. – 184 b. [Sagyndykuly B. (2002) «Hibat-ul hakayik» – Monument of the XII century. – Almaty: Kazakh University, 2002. – 184 p.] (in Kazakh)

5. Qazaq tіlіnіn tusіndіrme sozdіgі: 10 tomdyq / Zhalpy red. basq. A.Y. Ysqaqov. – Almaty: Gylym, 1985. – 8 t. – 91 b. [Explanatory Dictionary of the Kazakh language: in 10 volumes (1985) / general editor A. Y. Iskakov. – Almaty: Gylym, 1985. – 8 v. – 91 p.] (in Kazakh)

6. Mankeeva Zh.A. (1991) Rekonstrukcija pervichnyh kornej glagol’nyh osnov kazahskogo jazyka. – Almaty: Nauka, 1991. – 52 s. [Mankeeva Zh.A. (1991) Reconstruction of the primary roots of the verbal foundations of the Kazakh language. – Almaty: Nauka, 1991. – 52 p.] (in Russian)

7. Tomanov M. (1988) Qazaq tіlіnіn tarihi grammatikasy. – Almaty: Mektep, 1988. – 26 b. [Tomanov M. (1988) Historical grammar of the Kazakh language. – Almaty: Mektep, 1988. – 26 p.] (in Kazakh)

8. Nadzhip Je.N. (1979) Istoriko-sravnitel’nyj slovar’ tjurkskih jazykov XIV veka. – M.: Glavnaja redakcija vostochnoj literatury, 1979. – 48 s. [Nadjip E.N. (1979) Historical and comparative dictionary of Turkic languages of the XIV century. – M.: The main editorial office of Oriental literature, 1979. – 48 p.] (in Russian)