ҚАЗАҚ ДҮНИЕТАНЫМЫНДАҒЫ «КЕҢІСТІК» ҰҒЫМЫ

Мақала қазақ дүниетанымындағы «кеңістік» ұғымын зерттеуге арналған. Кеңістік – адам ойлауының әмбебап категориясы ретінде барлық этностар мен дәуірлерге тән категория. Математика, физика, география, философия және лингвистика сияқты ғылымның әртүрлі салаларында қарастырылады. Мақалада кеңістік ұғымы түркі халықтарының санасы, атап айтқанда, ұзақ тарихи даму кезеңіндегі қазақтардың менталитеті негізінде талданады. Мақаланың мақсаты – көркем шығарманы талдау арқылы қазақ халқының кеңістікті қабылдау мен түсіну ерекшеліктерін зерттеу. Талдау Ілияс Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясына негізделген. Зерттеу жұмысында түркі халықтарының көшпелі мәдениетін көрсететін дала, жер және жол тірек сөздеріне назар аударылды. Аталған сөздерді семантикалық талдау нәтижесінде қазақ халқының санасындағы кеңістікті білдіретін әртүрлі аспектілер мен олардың көпмағыналылығы ашылды. Тілдік бірліктерден кеңістіктің динамикасын, қозғалысын, кеңдігін, түсін, көлемін, сипатын білдіретін, сонымен қатар өлшем мен аумақ қатар келетін көрсеткіштер анықталды. Зерттеу нәтижесінде қазақ дүниетанымында кеңістік әр кезең сайын дамып отыратын, қазақтың көшпелі өмір салтымен, кеңістіктегі қозғалысымен, тарихи бастан кешкен оқиғалармен тығыз байланысты негізгі әмбебап категория деген қорытынды жасалды.

1. Ахундов М.Д. Концепции пространства и времени: истоки, эволюция, перспективы. – Москва: Наука, 1983. – 222 с.

2. Бахралинова А.Ж. Пространственная параметризация казахской языковой картины мира // Вестник КемГУ, 2013. – 170-177 c.

3. Бондарко А.В. Теория функциональной грамматики: Локативность. Бытийность. Посессивность. Обусловленность. – СПб.: Наука, 1996. – 230 с.

4. ГЭС: Географический энциклопедический словарь : понятия и термины. / гл. ред. А. Ф. Трешников. – Москва: Советская энциклопедия, 1988. – 456 с.

5. Гумилев Л.Н. Открытие Хазарии. – Санкт-Петербург-Москва, 2002. – 352 с.

6. Есенберлин І. Көшпенділер: роман-трилогия / 1-кітап: Алмас қылыш. – Алматы: БПКА, 2015. – 380 б.

7. Есенберлин I. Көшпенділер: роман-трилогия / 2-кітап: Жанталас. – Алматы: БПКА, 2015. – 380 б.

8. ҚӘТС: Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 4-том. / Құраст.: Н. Әшімбаева, Қ. Рысбергенова, Ж. Манкеева және т.б. – Алматы, 2011. – 752 б.

9. ҚӘТС: Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 6-том / Құраст.: Ж. Қоңыратбаева, Ғ.Қалиев, Қ. Есенова және т.б. – Алматы, 2011. – 752 б.

10. ҚТҚЭС: Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. Құраст.: Ысқақов А., Сыздықова Р., Сарыбаев Ш. – Алматы: Ғылым, 1966. – 240 б.

11. МЭС: Математический энциклопедический словарь. /Гл. ред. Ю.В. Прохоров. – Москва: Советская энциклопедия, 1988. – 847 с.

12. Уәлиев Н. Жұмбақ сандар // «Жалын» журналы, 1988. – №4. – Б. 103-107.

13. Физика. ОҚТС: Физика. Орысша-қазақша түсіндірме сөздік. / Жалпы ред. Басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: Кереку, 2011. – 449 б.

14. ФЭС: Философскийэнциклопедическийсловарь. /Гл. ред. Л.Ф. Ильичев. – Москва: Советская энциклопедия, 1983. – 840 с.

15. Шаймердинова Н.Г. Древнетюркская картина мира в текстах письменных памятников. Учебное пособие. – Астана, ЕНУ, 2014. – 261 с.

16. Шакенова Э. Художественное освоение мира // Кочевники. Эстетика. – Алматы, 1991.