ОРТАҒАСЫР КӨРКЕМ ПОЭТИКАЛЫҚ ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕР МӘТІНДЕРІНДЕГІ КІРМЕ ЭМОТИВ ЛЕКСИКАНЫҢ ҚОЛДАНЫСЫ

Қазіргі түркі тілдеріндегі дерексіз ұғым атауларының көбі араб, парсы тілдерінен еніп, түркі халықтарының таным-түсінігімен астарласып, тілдік жүйесінде еркін қолданысқа ие болған. Түркі тілдерінде, оның ішінде қазақ тілінде жоқ кейбір эмотивті лексикалық ұғымдардың қолданысы ортағасыр жазба ескерткіштер мәтіндеріндегі қолданысынан байқауға болады. Тіпті қазіргі қазақ тіліндегі көркем әдебиеттерде, ауызекі сөйлеу тілімізде кеңінен қолданылады. Содан бері сөздік қорымызда әбден орныққан эмотивті лексикалық бірліктер ең бай лексикалық тілдік құралға айналған. Осыған орай аталмыш мақалада XIII-XIV ғғ. жазба ескерткіштер мәтіндеріндегі араб, парсы тілінен енген эмотив лексиканың қолдану ерекшеліктері, қазіргі қазақ тілімен сабақтастығы қарастырылады. Біздің дәуірімізге дейін жеткен көркем поэтикалық жазба ескерткіштері тілінде түркі ақындарының Алланы дәріптеуде, ислам дінін уағыздауда, қыздың сұлулығын сиптаттауда және адамдар арасындағы қарым-қатынасты жырлағанда эмотивті лексикалық бірліктердің қолданысы ерекше қолданысқа ие болған. Мақалада Алтын орда дәуіріндегі жазба ескерткіштері мәтіндеріндегі кірме араб, парсы эмотивті лексикалық бірліктер функционалды-семантикалық өріс шеңберінде топтастырылады, қазіргі қазақ тілімен сабақтастыра талданады. Зерттеу нәтижесінде жазба ескерткіштер мазмұны бойынша негізгі эмотивті концепт айқындалады. Яғни «көңіл» эмотив концептісінің «ғашықтық», «қуаныш», «өкініш» микроконцептілік модельдерге жүйеленеді.

1. Mansfield P. (1978) The Arabs. – Penguin Books. Revised edition pudlished in Pelikan Book. Cox& Wyman Ltd, London. (in English)

2. Abilgazının «Türki şejiresi» (XVII gasır) P.I.Demezon nusqası. – 183 b. [Abilgazy" Turkic Chronicle " (XVII c.) version of P. I. Demezon. – 183 P.] (in Old Turkic)

3. Baytursınov A. (1992) Til taglımı. – Almatı: Ana tili. – 444 b.[ Baitursynov A. (1992) Language lesson. - Almaty: native language, 1992. - 444 P.] (in Kazakh)

4. Balii Sh. (1961) Francuzskaja stilistika / Per. S fr.: pod red E.N. Jetkinda. - Izd-vo in. liter., 1961. [Bally S. (1961) French stylistics / Trans. From the French: edited by E.N. Etkind. - Publishing house in. lit., 1961.] (in Russian)

5. Dekart R. (1989) Strasti dushi: Soch. v 2-h t. – M., 1989. – T.1. – S.481-572. [Descartes R. (1989) The Passions of the Soul: Op. in 2 vols. – M., 1989. – Vol.1. – pp.481-572.] (in Russian)

6. Drevnetjurkskij slovar' (1969) – L.: Nauka, 1969. – 676 s. [Ancient Turkic Dictionary (1969) – L.: Nauka, 1969. – 676 p.] (in Russian)

7. Izard K. (1999) Psihologija jemocij. per. s angl. – SPb.: Piter, 1999. – 464 s. [Izard K. (1999) Psychology of emotions. trans. from English. – St. Petersburg.: Peter, 1999. – 464 p.] (in Russian)

8. Kadyrgali Kosymulynyn «Zhamigat-tauarihy» (XV g.) N.I.Berezin nuskasy. – 163 b. ["Zhamiat-tauarikhy" by Kadyrgali Kosmuly (XV c.) version of N. I. Berezin. – 163 P.] (in Old Turkic)

9. Qazaq qoljazbaları: Kone turkі zhane qazaq zhazba adebi muralary (b.d. d. V ғ. bastap – XX ғ. dejіn) (2012) 10 tomdyk basylym. Majti Simit Nom Bіtіk – Almaty: El – shezhіre. – 2012. [Kazakh manuscripts: ancient Turkic and Kazakh written literary heritage (from the V century BC to the XX century BC) (2012) 10 – volume edition. Mayti Simit nom Bitik-Almaty: El-shezhire PF. – 2012.] (in Kazakh)

10. Qazaq tilinin sozdigi. (1999) – Almatı: Dayk-press. – 777 b. [Dictionary of the Kazakh language (1999). - Almaty: Dyke-press. 1999, - 777 P.] (in Kazakh)

11. Lakoff, Dzh. (2004) Metafory, kotorymi my zhivem: Perevod s angl. [Tekst] / Pod red. is predisl. A. N. Baranova. – M.Yeditorial URSS. – 256 s. [Lakoff, J. (2004) Metaphors we Live by: Translated from English [Text] / Ed. and with a preface by A. N. Baranov. – M.: Editorial URSS, 2004. – 256 p. ] (in Russian)

12. Miller B.V. (1989) Persidsko-russkiy slovar'. – Moskva: gos izd inostr i nats slov. s 668. [Miller B.V. (1989) Persian-Russian Dictionary. – Moscow: State Publishing house of Foreign and National words. 1989. from 668.] (in Russian)

13. Suyerqul B. (2010) Xorezmidin «Muxabbatnamesindegi» (XIVğ.) lingvosemiotikalıq kenistik // Fil. gıl. dok. dis. qoljazbası. – Almaty. – 262 b. [Suyerkul B. (2010) In The "Muhabbatnames" Of Khorezmi (XIV Century.) linguosemiotic space / / Phil. science. Doc. dis. the manuscript. - Almaty, 2010 – 262 p.] (in Kazakh)

14. Syzdykova R. (2004) Jasaui «Hikmetterіnің tіlі». – Almaty: «Sozdіk-Slovar'», 2004. – 549 b. (in Kazakh)

15. Yusupova A.SH. (2010) Leksikograficheskoye i metodologicheskoye naslediye tatarskogo yazyka (XIX vek) – Kazan': Ikhlas. – 104 s. [Yusupova A.Sh. (2010) Lexicographic and methodological heritage of the Tatar language (XIX century) – Kazan: Ikhlas, 2010. – 104 p.] (in Russian)