ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ «ЖИ» ЖӘНЕ «ШЫ» АФФИКСТЕРІ (МӘМЛҮК-ҚЫПШАҚ, ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРІК ТІЛДЕРІНІҢ НЕГІЗІНДЕ)

Сөзжасам – тілдің лексикалық қабатын байыту жолдарының бірі болса, аффиксация сөзжасамдағы жаңа сөздердің жасалуының өнімді тәсілдерінің бірі. Агглютинативті тілдер, оның ішінде түркі тілдері үшін аффиксацияның практикалық маңызы зор. Бұл мақалада ортағасырлық түркі, атап айтқанда, 13-15 ғасырларда Мысыр мен Шамда мәмлүктер билігі тұсында қолданылған мәмлүк-қыпшақ тілінде, сондай-ақ қазіргі Қазақстан мен Түркия Республикаларының мемлекеттік тілі болып отырған қазақ және түрік тілдеріндегі іс-әрекет иесін, жасаушысын білдіретін сөзжасамдық аффикстер тобы қарастырылады. Қазақ тілі түркі тілдерінің қыпшақ тобына жатса, түрік тілі оғыз тобына жатады, ал мәмлүк-қыпшақ тілі болса, лексикалық, морфологиялық, синтаксистік құрамы жағынан көрінетін осы екеуінің арасындағы аралас топқа жатады. -çı, -çi, -çu, -çü, -шы, -ші аффикстері кәсіп немесе бір нәрсемен айналысу; қызмет атауы; бір нәрсеге сену; бір нәрсеге деген сүйіспеншілік; жер-су атауларды білдіреді де, түбірге – зат есімге жалғанады. Сонымен қатар зерттеуде аталмыш үш тілдегі іс-әрекет жасаушы аффикстердің мағынасы мен қызметі арасында параллель жүргізіледі.

1. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – Москва: Едиториал УРСС, 2004. – 571 с. Бектаев Қ. Қазақ тілінің кері алфавитті сөздігі. – Алматы: Қазақ ССР Ғылым академиясы, 1971. – 98 б.

2. Гаркавец А.Н. Китаб-и Маджму‛-и Тарджуман-и Турки ва ‛Аджами ва Мугали ва Фарси. «Сводная книга переводчика по-тюркски, и по-персидски, и по-монгольски, и на фарси» Халила бин Мухаммада бин Йусуфа алКунави. – Алматы: Баур, 2019. – 600 с.

3. Есбосынов Е. Ескі қыпшақ тілінің лексика-грамматикалық ерекшеліктері (Абу Хайиан еңбегі бойынша, XIV ғ.). – Астана: Ер-Дәулет, 2006. – 240 б.

4. Жанпейісов Е. Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. – Астана: ҚТ, 2002. – 784 б.

5. Жұбанов А.Қ., Жаңабекова А.Ә., Карбозова Б.Д., Қожахметова А.Қ. Қазақ тілінің жиілік сөздігі. – Алматы: А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты, 2016. – 1472 б.

6. Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников VII-IX вв. – Ленинград: Наука, 1980. – 254 с.

7. Матвеева Т.В. Полный словарь лингвистических терминов. – Ростов н/Д: Феникс, 2010. – 563 с.

8. Момынова Б.Қ., Саткенова, Ж.Б. Қазақ тілінің морфологиясы. Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2020. – 279 б.

9. Розенталь Д.Э., Теленкова, М.А. Словарь-справочник лингвистических терминов: Пособие для учителя. – Москва: Просвещение, 1985. – 399 с.

10. Сабыр М. Көне қыпшақ тілі мен қазақ тілінің фоно-морфо-семантикалық сабақтастығы. – Алматы: Liber, 2021. – 464 б.

11. Сабыр М.Б. Көне қыпшақ жазба ескерткіштерінің тілі. – Орал: Ағартушы, 2008. – 236 б.

12. Салқынбай А.Б. Тарихи сөзжасам. – Алматы: Қазақ университеті, 2018. – 316 б.

13. Салқынбай А.Б. Қазақ тілі: Сөздік құрам. Сөзжасам: оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2020. – 390 б.

14. Салқынбай А.Б. Қазақ тілінің сөзжасам сөздігі. – Алматы: Қазақ университеті, 2016. – 468 б.

15. Тенишев Э.Р. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Морфология. – Москва: Наука, 1988. – 563 с.

16. Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков (имя). – Ленинград: Наука, 1977. – 190 с.

17. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 383 б.

18. Akar A. Türk Dili Tarihi. İstanbul: Ötüken, 2005. 336 s.

19. Alibekiroğlu S. Türkçede Sözcük Türetme Yolları. Gaziantep University Journal of Social Sciences, 2017. S. 35-46.

20. Al-Turk G. Kı̇tābu Bulġ atu’l-Muştāk ̣Fi Luġ atı̇’t-Türk we’l-Ḳifçāk ̣Üzerı̇ne Dı̇l I ̇ncelemesı̇. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2012. 463 s.

21. Eckmann J. Memlük Kıpçak Edebiyatı. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1982-1983, 1986. S. 85-99.

22. Ercilasun A. Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçağ, 2007. 1340 s.

23. Gemalmaz E., Aksu B., & Tariktaroğlu, A. Türkçe Sözlüğün Ters Dizimi. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2004. 418 s.

24. Korkmaz Z. Türkiye Türkçesi Grameri. Şekil Bilgisi. Ankara: TDK, 2009. 1224 s.

25. Turan S. Kıpçak Türkçesinde Kelime Yapımı ve Çekimi. Kayseri: T.C. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006. 189 s.