ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ МОДАЛЬДІЛІК КАТЕГОРИЯСЫНЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ РЕПРЕЗЕНТАЦИЯСЫ

Мақалада тілдегі модальділік құбылысын, оның сөйлесім мен қолданыста жарық көру формаларын, құралдары мен әдіс-тәсілдері қарастырылады. Модальділік мағынаны берудегі модаль сөздер, рай категориясының, етістіктің модальдік форма- ларының ерекшеліктеріне талдау жасалады. Қазақ тіліндегі модальділік мәселесіне қатысты ғалымдардың тұжырымы мен ой-пікірлері ұсынылады. Модальділік мағына- ның басқа түрік тілдеріндегі ерекшелігі, соның ішінде қазақ тілі мен қарақалпақ тілін- дегі семантикалық айырмашылықтары жайлы айтылады. Модаль сөздердің лексика- семантикалық тап ретінде бөлініп шығуына қатысты пікірлер берілген.

Модальділік мәселесін морфологиялық және синтаксистік, сондай-ақ лексикалық аспектіде қарастыруға болады. Модальділік мағына алдымен грамматикалық форма- лардан көрініс табады. Мақалада модаль мағынаны жасауда жиі қолданылатын тілдік амалдар мен әдіс-тәсілдер, сондай-ақ рай категориясының модальділік мағынаны берудегі ерекшеліктері сөз болады. Модальділік мағынаны берудің грамматикалық жолдары біршама көп, оның ішінде таза грамматикалық және лексика-грамматикалық, морфологиялық және синтаксистік амалдар арқылы берілетін амал-тәсілдері бар. Модальділікке синтактикалық, морфологиялық және лексикалық жолдармен беріле алатын кешенді категория деп анықтама беруге болады. Мақалада модальділік мағынаны берудің грамматикалық репрезентатив үлгілері қарастырылғанымен, морфологиялық амал-тәсілдеріне көбірек мән беріледі. Синтаксистік амал-тәсілдері жөнінде қысқаша сөз болады. Біздіңше, модальділік мағынаны берудің синтаксистік амалдары экстралингвистикалық факторлармен байланысты.

1. Azharbekova Je. (2011) Belgіsіzdіk mannің modal’ sozder arkyly berіluі // Karagandy 97 universitetіnің habarshysy. Filologija serijasy. – №2, 2011 zh. – 49-51 bb. [Azharbekova E. (2011) Transmission of the meaning of uncertainty through modal words // Bulletin of Karaganda University. Philological series. – No. 2, 2011 – PP 49-51.] (in Kazakh)

2. Ahmetzhanova Z. (1989) Orys zhane qazaq tіlderіndegі funkcionaldy-semantikalyk orіs. – Alma-Ata, 1989. – 108 s. [Akhmetzhanova Z. (1989) Functional and semantic field in Russian and Kazakh languages. – Alma-Ata, 1989. –108 P. (in Kazakh)

3. Bajtursynuly A. (1992) Tіl tagylym. – Almaty: Ana tіlі, 1992. – 447 b. [Baitursynuly A. (1992) Language Teaching. – Almaty: Ana Tili, 1992. – 447 P.] (in Kazakh)

4. Baskakov N. (1970) Grammatika turkmenskogo jazyka. Chast’ І. Fonetika i morfologija. Ashhabad. – 1970. 463 s. [Baskakov N. (1970) Grammar of Turkmen language. Part I. Phonetics and morphology. Ashgabat. – 1970. 463 p. (in Russian)

5. Imankulova S. (2012) Modal’dіlіk maғynalarynyң bіldіrіluі // KazUU Habarshysy. Filo logija serijasy. №1(135).2012. 113-115 bb. [Imankulova S. (2012) Expression of modality values // Bulletin of kaznu. Philological series. №1(135). 2012. pp. 113-115.] (in Kazakh)

6. Yskakov A., Aralbaev Zh. Qazіrgі qazaq tіlі. Almaty, 1991. – 384 b. [Iskakov A., Aralbayev zh. (1991) Modern Kazakh language. Almaty, 1991. – 384 P. ] (in Kazakh)

7. Qazaq grammatikasy. Fonetika, sozzhasam, morfologija, sintaksis. (2002) – Astana, 2002. – 784 b. [Kazakh grammar. Phonetics, word formation, morphology, syntax. (2002) – Astana, 2002.] – 784 P. (in Kazakh)

8. Kulmanov S. (2007) Qazaq tіlіndegі mumkіndіk modal’dіlіgіnіn funkcionaldy-semantikalyk orіsі. – Almaty, 2007. – 153 b. [Kulmanov S. (2007) Functional and semantic field of opportunity modality in the Kazakh language. – Almaty, 2007. – 153 P. (in Kazakh)

9. Oralbaj N. (2007) Qazіrgі qazaq tіlіnіn morfologijasy. – Almaty, 2007. – 390 b. [Oralbay N. (2007) Morphology of the modern Kazakh language. – Almaty, 2007. – 390 P.] (in Kazakh)

10. Sajrambaev T. (1991) Soz tіrkesі zhane zhaj sojlem sintaksisі. – Almaty: Rauan, 1991. 180 b. [Sairambaev T. (1991) Syntax of a phrase and a simple sentence. – Almaty: Rauan, 1991. – 180 p.] (in Kazakh)

11. Tujmebaev Zh. (2018) Qazaq zhane qaraqalpaq tіlderіnіn salystyrmaly grammatikasy. – Almaty: Qazygurt, 2018. – 248 b. [Tuimebayev Zh. (2018) Comparative grammar of Kazakh and Karakalpak languages. – Almaty: Kazygurt, 2018. – 248 P.] (in Kazakh)

12. Tujmebaev Zh., Sagidolda G. (2016) Qazaq zhane turіk tіlderіnіn salystyrmaly-sipattamaly grammatikasy. Fonetika. Morfologija. Ekіnshі basylym. – Almaty: «Qazygut», 2016. – 324 b. [Tuimebayev Zh., Sagidolda G. (2016) Comparative descriptive grammar of Kazakh and Turkish languages. Phonetics. Morphology. Second edition. – Almaty: «Kazygurt», 2016. – 324 P.] (in Kazakh)

13. Zhubaeva O. (2014) Qazaq tіlіnіn kognitivtі grammatikasy. – Almaty: «Qazygurt» baspasy. – 2014. – 392 b. [Zhubayeva O. (2014) Cognitive grammar of the Kazakh language. – Almaty: Kazygurt publishing house. – 2014. – 392 P. ] (in Kazakh)

14. Vinogradov V.V. (1972) Russkij jazyk. – M.: AN SSR, 1972. – S. 616 [Vinogradov V. V. (1972) Russian language. MOSCOW: AN SSR, 1972. – P. 616] (in Russian)

15. Gak V.G. (1993) Prostranstvo mysli (Opyt sistematizacii slov mental’nogo polja) // Logicheskij analiz jazyka. Mental’nye dejstvija. – M., 1993. – Vyp. 6. [Gak V.G. (1993) Space of thought (Experience of systematization of words of the mental field) // Logical analysis of language. mental actions. – M., 1993. – Issue. 6.] (in Russian)

16. Vezhbickaja A. (1997) Jazyk. Kul’tura. Poznanie: Per. s angl. / Otv. red. M.A. Krongauz; vstup. st. E.V. Paduchevoj. – M.: Russkie slovari, 1997 – 230 s. [Vezhbitskaya A. (1997) Language. Culture. Cognition: Per. from English. / Rev. ed. M.A. Krongauz; intro. Art. E.V. Paducheva. – M .: Russian dictionaries, 1997 – 230 p.] (in Russian)