ДЕРЕКСІЗ ЗАТ ЕСІМДЕР: ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ҰЛТТЫҚ КОРПУСЫНДА ЛЕКСИКАЛЫҚ МЕТАБЕЛГІЛЕНІМДІ АНЫҚТАУДЫҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ

Дерексіз зат есімдер – қазақ тілтанымында жҽне тҥркологияда аз зерттелген лексикалық қабаттың бірі. Дерексіздік категориясына енетін зат есімдер – абстрактілі ҧғымдарды, қасиет пен сапаны, іс-ҽрекет пен жай- кҥйдің ҽртҥрлі деңгейін танытатын, қазақ тілінің сҿздік қҧрамындағы ауқымды қабат. Дерексіз зат есімдердің басты ерекшелігі сонымен қатар тілді қолданушының қоршаған орта мен ақиқат дҥниеге қарым-қатысын білдіретіндігіне байланысты.
Зерттеудің мақсаты – Қазақ тілінің Ҧлттық корпусына тіркелетін дерексіз зат есімдердің лексикалық-семантикалық метабелгіленімдерін анықтау, ажырату жолдары бойынша ҧсыныстар жасау.
Мақалада Ахмет Байтҧрсынҧлының жҽне ҿзге де белгілі ғалымдар мен тҥркологтардың жіктелімдері негізінде қазақ тіліндегі дерексіз зат есімдер қҧрылымдық, мағыналық жағынан топтастырылып, оларды тану, дерексіз зат есімдердің мағыналық ерекшеліктері, олардың лексикалық-семантикалық метабелгіленімдерін анықтау жолдары қарастырылады. Дерексіздікті білдіретін лексемалардың ҧлттық философияға, ҧлттық мҽдениетке қатысы, интегралды жҽне сараланатын семантиканың тілді қолданушының санасында концептуалдануы талданады.

1. Ҽлеуметтік лингвистика терминдерінің сҿздігі. (2008) Словарь социолингвистических терминов / Сҥлейменова Э. жҽне т.б. – Астана. «Арман-ПВ» баспасы, 2008 – 392 б.

2. Байтҧрсынов А. (1991) Ақ жол: Ҿлеңдер мен тҽржімелер, публ. Мақалалар жҽне ҽдеби зерттеу / Қҧраст. Р.Нҧрғалиев. – Алматы: Жалын, 1991. – 464 бет.

3. Байтҧрсынов А. (1992) Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері). – Алматы, 1992. – 448 б.

4. Жарықбаев Қ.Б. (2006) Жантану атауларының тҥсіндірме сҿздігі. – Алматы: Сҿздік словарь баспасы, 2006. – 387 б.

5. Жҧбанов А.Қ., Жаңабекова А.Ҽ. (2016) Корпустық лингвистика – Алматы: «Қазақ тілі» баспасы, 2016. – 336 б.

6. Жҧбанов Қ. (2010) Қазақ тілі жҿніндегі зерттеулер. – Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту институты, 2010. – 608 бет.

7. Кубрякова Е.С. (1996) Когнитивный взгляд на природу частей речи // Словарь. Грамматика: сб. ст. – М.: Ин-т рус. языка им. В.В.Виноградова, 1996. – С. 218-224.

8. Қазақ ҽдеби тілінің сҿздігі. (2011) 2 т. – Алматы, 2011.

9. Қазақ грамматикасы. (2002) Фонетика, сҿзжасам, морфология, синтаксис. – Астана, 2002. – 784 б.

10. Қазақ дҽстҥрлі мҽдениетінің энциклопедиялық сҿздігі. (1997) – Алматы: "Сҿздік-Словарь". 1997.- 368 б.

11. Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сҿздік (2000) // Жалпы редакциясын басқарған п.ғ.д., профессор А.Қ. Қҧсайынов. 31 томдық. – Алматы, Рауан, 2000 (Философия жҽне саясаттану- 23-том; Мҽдениет жҽне ҿнер – 26-том; Ҽскери іс – 12-том; Заңтану – 30-том; Ҽдебиет жҽне лингвистика – 27-том; Іс жҥргізу жҽне мҧрағат ісі – 29-том).

12. Новосѐлов M.M. Абстракция (2010) // Новая философская энциклопедия: в 4 т. – 2-е изд., испр. и доп. – М.: Мысль, 2010. — 2816 с.

13. Нургатина А. Р. (2012) Абстрактные имена существительные в татарском языке: автореф. дисс. канд. филол. наук. – Казань, 2012. – 27 с.

14. Оралбай Н., Қҧрманҽлиев К., Балтабаева Ж. (2014) Қазақ тілінің сҿзжасамы: оқулық. – Алматы: Інжу-Маржан баспаханасы, 2014. – 290 б.

15. Орфографиялық сҿздік. (2013) Алтыншы басылым / Қҧраст.: Уҽли Н., Кҥдеринова Қ., Фазылжанова А., Исаева Ж., Ҽміржанова Н., Ҽмірбекова А. – Алматы: «Дҽуір» баспасы, 2013. – 720 б.

16. Сҥлейменова Э.Д. (2011) Қазақ тілі ҥшін ҧлттық корпус керек пе? // ҚазҦУ хабаршысы. Филология сериясы. – №1(131). 2011. – 76-79 бет.

17. Тіл білімі сҿздігі. (1998) – Алматы, Ғылым: 1998. – 544 б.

18. Фазылжан А. (2016) Национальный корпус казахского языка как инновационно-информационная база государственного языка (об особенностях и задачах первого этапа разработки и создания). // ALATOO ACADEMIC STUDIES. – Научный журнал Международного университета Ала- тоо. – 2016. – №3 – 103-109 с.

19. Ысқақов А. (1974) Қазіргі қазақ тілі: жоғарғы оқу орындарының филология факультеттеріне арналған оқулық. – Алматы: «Мектеп» баспасы, 1974. – 407 б.