ТІЛДІК РЕФЛЕКСИЯ: САНА МЕН ТІЛ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚАТЫНАСЫ

Мақалада тілдік рефлексия мәселесі, оның сана мен тіл қызметінің байланысы арқылы жүзеге асуы қарастырылды. Тілдік рефлексия мәселесі – қазіргі қазақ тіл біліміндегі өзекті мәселелердің бірі. Рефлексияны тілмен байланыста қарау тілдік рефлексия ұғымына негіз болды және оны анықтауда тілдің маңызды құрал екендігі көрсетілді. Адамның санасында қабылданған ақпараттың қорытылып тіл арқылы материалдануы немесе вербалдануы тілдік рефлексия ұғымымен сәйкеседі. 

Ғылыми жұмыста тілдік рефлексия үдерісінің моделі ұсынылды. Тілдік сананың деңгейлері жайындағы ғылыми түсініктерге шолу жасалып, тіл мен сана қатынасының көрсеткіші ретінде ақпараттың тілдік бірлікпен таңбаланып, сөйлеушінің өз байламдарын беруі А.Құнанбаевтың бір өлеңінен алынған үзіндіні талдаумен ұсынылды. Сөйлеу фактілерінде қолданылатын тілдік бірліктер менталдық аспекті тұрғысынан қарастырылды. Зерттеу жұмысында сана, тілдік сана, рефлексия, рефлексив терминдеріне берілген анықтамалар ұсынылып, мәні ашылды. Мақалада анализ, синтез, сипаттау және модельдеу әдістері қолданылды, тіл мен сана, тіл мен рефлексия ұғымдарының арақатынасын анықтаған ғылыми еңбектер негізге алынды. 

Мақаланың мақсаты – тілдік рефлексияның жүзеге асу үдерісіндегі сана мен тіл қызметінің қатынасын талдау мен тілдік рефлексияның орын алу моделін ұсыну. Бұл мақсатқа жетуде рефлексия терминінің түрлі ғылым саласында қолданылуына қатысты теориялық мәліметтерді жинақтау, тілдік рефлексия мәселесін зерттеген еңбектерге шолу жасау және тілдік рефлексияның орындалу үдерісінің моделін анықтау мен соған сай тілдік бірліктерді талдау кіреді

1. Әлімов А. (2014). Оқытудағы интербелсенді әдіс-тәсілдер. – Астана: «Педагогикалық шеберлік орталығы», Назарбаев Зияткерлік мектептері ДББҰ. – 2014. – 28 б.

2. Әмірбекова А.Б., Есенова Қ.Ө., Тымболова А.О. (2013). Lingocognitive mechanisms of formation of national worldviews of Kazakh people // Middle East Journal of Scientific Research, 2013, 14 (6), –779–783 ISSN 1990-9233

3. Борибаева Г.А. (2018). «Қарапайым метатілдік сана бейнесіндегі топонимдік рефлексия», философ. ғыл.док.дис. Алматы: Әл-Фараби ат. ҚазҰУ, 2018 – 42 б.

4. Бұралқыұлы М. (2008). Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы: Мектеп, 2008. – 463 б.

5. Булыгина Т.В., Шмелев А.Д. (2000). «Стихийная лингвистика» (folk linguistics) // Русский язык сегодня.[Вып] 1. – Москва , 2000.

6. Блинова О.И. (1989). Языковое сознание и вопросы теории мотивации // Язык и личность. – Москва, 1989.

7. Вепрева И.Т. (2002). Языковая рефлексия в постсоветскую эпоху: монография. – Екатеринбург, 2002.

8. Гумбольдт В. (1985). Язык и философия культуры. – Москва: Прогресс, 1985. –396 c.

9. Жарықбаев Қ., Сангилбаев О.С. (2006). Жантану атауларының түсіндірме сөздігі: Сөздік-словарь баспасы, – 2006. – 387 б.

10. Иванников Е.Б. (2020). Языковая рефлексия в Интернет-жаргоне: дисс.канд.филол.наук. – Санкт-Петербург, 2020. – 37с.

11. Катречко С.Л. (1994). К онтологии сознания через рефлексию // Философия сознания в ХХ веке: проблемы и решения: межвузовский сборник научных трудов / отв.ред. А.Н. Портнов. – Иваново, 1994. – С. 65.

12. Колясева А.Ф. (2014). Терминология в зеркале обыденного и профессионального сознания: дис. канд. фил. наук – Москва. – 2014. – 48 с.

13. Кубрякова Е.С. (2004) Язык и знание / Рос. акад. наук, ин-т языкознания. — Москва: Яз. славянской культ., 2004. — 384 с.

14. Кузнецова Т.Ю. (2012). Стратегии семантизации слов носителями русского языка (экспериментальное исследование вариативности толкований): дис. канд. филол. наук. – Кемерево. –2012. – 173 с.

15. Құрманбайұлы Ш., Исақова С., Мизамхан Б. (2019). Қазақ тілінің кірме сөздер сөздігі. – Алматы: «Ұлттық аударма бюросы қоғамдық қоры» 2019. – 596 б.

16. Лукьянова Н.А. (1986). Экспрессивная лексика разговорного употребления (проблемы семантики). – Новосибирск, 1986.

17. Ляпон М.В. (1989). Оценочная ситуация и словесное моделирование // Язык и личность. – Москва, 1989.

18. Пинкер C. (2019). Тіл – инстинкт. – Алматы: «Ұлттық аударма бюросы» қоғамдық қоры, 2019. – 15 б.

19. Ростова А.Н. (2000). Метатекст как форма экспликации метаязыкового сознания (на материалах русских говоров Сибири), Томск, 2000. – 194 c.

20. Рубинштейн С.Л. (1997). Избранные философско-психологические труды. Основы онтологии, логики и психологии . – Москва, 1997. – 463 с.

21. Рябцева Н. К. (1993). Ментальный модус : от лексики к грамматике / Н. К. Рябцева // Логический анализ языка. Ментальные действия. — Москва : Наука, 1993. - 65 c.

22. Сарамотина Л.Х. (2011). Обыденная семантизация незнакомых иноязычных композитов носителями русского языка (на материале семасиологического эксперимента): дис. канд. фил. наук. – Кемерево. –2011. – 171 с.

23. Хасенов Ә. (1996). Тіл білімі. – Алматы: Санат, 1996. – 416 б.

24. Шайкенова Л.М. (2009). Теория рефлексивной лингвистики: дис.докт.филол.наук. – Алматы: КазНУ им. альФараби, 2009. – 12-58 б.

25. Шафтельская Н.В. (2012). Метаязыковое сознание как часть языкового сознания // Язык и культура. – Томск, 2012. – 125-127 с.

26. Шварцкопф Б.С. (1970). Проблема индивидуальных и общественно-групповых оценок речи. // Актуальные проблемы культуры речи. Москва, 1970. – 277-304 с.

27. Шумарина М.Р. (2011). Язык в зеркале художественного текста (Метаязыковая рефлексия в произведениях русской прозы). – Москва: Флинта, 2011. – 328 с.