ТҤРКІ (ҚЫПШАҚ) ТІЛДЕРІНДЕГІ ДАУЫСТЫ ДЫБЫСТАРДЫҢ (ВОКАЛИЗМ) ЭВОЛЮЦИЯСЫ

Ҧсынылған мақалада тҥркі тілдерінің қыпшақ тобындағы вокализм жҥйесінің тарихи қҧбылыстары туыстас тілдердің негізгі даму кезеңдері мен дәуірлері бойынша сипатталған. Туыстас қыпшақ тҥркі тілдерінің вокализмін салыстыру барысында тілдердің фонологиялық жҥйелеріндегі жалпы және айрықша ерекшеліктер қарастырылған.  

Ғылыми зерттеудің мақсаты тҥркі тілдерінің тілдік топтары мен генеалогиялық жіктемелерін қарастыру барысында, олардың дыбыстық жҥйелеріне (вокализм) фонетикалық-фонологиялық талдау жҥргізу. 

Фонетикалық жҥйелердің дамуы мен қалыптасуына әсер ететін фонологиялық қҧбылыстар диахрондық аспектіде қарастырылған. Тҥркі тілдерінің дыбыс жҥйесін талдау барысында салыстырмалы-тарихи әдіс арқылы қазақ тілі ӛзімен туыстас бір топтағы, яғни қыпшақ типологиялық тобына жататын татар, қарақалпақ, ноғай, башқҧрт, карашай-балқар тілдерімен салыстырылған. Болашақта әр тілдің типологиялық ерекшеліктерін және олардың әмбебаптығын ескере отырып, олардың тарихи дамуы мен ататіл фонологиялық жҥйесін қалпына келтіруге болатынына сенеміз. Ҧсынылып отырған мақала қазақ тілінің дыбыстық қҧрылымын жаңа қырынан сипаттауға арналады, яғни лингвистикалық ғылымның одан әрі дамуына, тілдің басқа да деңгейлері ҥшін заңдылықтарды анықтауға, тілде болып жатқан ӛзгерістерді тҥсіндіруге, оның даму жолдарын болжауға ықпал ететін болады. Қазақ тілінің тарихи фонологиясын басқа туыстас тҥркі қыпшақ тілдерімен салыстырмалы-тарихи аспектіде зерттеу жҧмыстың теориялық маңыздылығын айғақтайды. Жҧмыстың практикалық маңызы да зор: тарихи фонология тарихи грамматика, тарихи лексикология, этимологияның зерттелмеген мәселелерін шешуге жол ашады.   

1. Радлов В.В. (1893-1911) Опыт словаря тюркских наречий. СПб., 1893-1911. Т. 1-1V.

2. Богородицкий В.А. (1934) Введение в татарское языкознание в связи с другими тюркскими языками. – Казань, 1934.

3. Шараф Г.И. (1930) Палатограмма звуков татарского языка. – Казань, 1930.

4. Ramstedt G.J. (1957) Einfuhrung in die altaischen Sprachwissenschalft. I. Lautlehre // MSFOu, 1957.

5. Дмитриев Н.К. (1955) Вторичные долготы в тюркских языках // ИСГТЯ, 1955. Т.1.

6. Киекбаев Дж.Г. (1970) О передвижении гласных в башкирском языке // Учен. зап. Башк. пед. ин-та. 1956. Т.8.

7. Мельников Г.П. (1970) Причины нарушения симметрии киргизского вокализма // Тюркологические исследования. – Фрунзе, 1970.

8. Щербак А.М. (1970) Сравнительная фонетика тюркских языков. – Л., 1970.

9. Томанов М. (1981) Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. Фонетика, морфология. –Алматы, 1981.

10. Мұсабаев Ғ. (1988) Қазақ тілі тарихынан. – Алматы, 1988.

11. Аралбаев Ж. (1988) Қазақ фонетикасы бойынша этюдтер. – Алматы, 1988.

12. Құрышжанұлы Ә. (2011) Тіл тарихы туралы зерттеулер. – Алматы, 2011.

13. Оразов М. (2004) Түркі тілдерінің зерттеліне бастауы туралы // Түркология, №4. 2004.

14. Cагындыкулы Б. (2009) Фонологические закономерности развития лексики тюркских языков. – Алматы, 2009.

15. Ескеева М. (2007) Көне түркі және қазіргі қыпшақ тілдерінің моносиллабтық негізі – Алматы, 2007.

16. Cабыр М. (2004) Орта түркі лексикасы мен қазақ тілі лексикасының сабақтастығы (ХІV ғасыр жазба ескеркіштері негізінде). Фил. ғыл. докт. ғыл. дәрежесін алу үшін дайындалған диссер. авторефераты. – Алматы, 2004.

17. Thomsen K.T. (1957) The closed “e” in Turkish // Acta Orientalia. Havniae, 1957. XXII.

18. Bazin L. (1961) Y a-t-il en turc des alternances vocaliques // UAIB, 1961. XXX111, 1-2.

19. Баскаков Н.А. (1988) Историко-типологическая фонология тюркских языков. – М., 1988.

20. Сравнительно-историческая фонетика тюркских языков. М., 2002.