ҚАЗАҚ ЖЕР-СУ АТАУЛАРЫ СЕМАНТИКАСЫНЫҢ МӘДЕНИ РЕПРЕЗЕНТАТИВТІЛІГІ

Қазіргі тілдік жағдаятқа байланысты ономастикалық атаулардағы, оның ішінде топонимдердің семантикасындағы кӛпшілік тіл иелмендеріне «жасырын» кҥйдегі халықтық білімдер мен ақпараттарды, мәдени компонентін айқындау ӛзекті мәселе болып отыр. Онимдердіің мәдени семантикасы рационалды және иррационалды білімдер мен ақпарттарда репрезенттеледі. Мақаланың мақсаты – тҥр-тҥс атрибуттары, ӛсімдік, сан атауларынан жасалған топонимдер мен мифонимдердің мәдени семантикасындағы рационалды және иррационалды халықтық білімдердің репрезентациясын кӛрсету. Зерттеудің басты идеясы - рационалды білімдер типінде халықтың практикалық ӛміріне қатысты мәдени эмпирикалық ақпараттың шоғырланатындығын, ал иррационалды білімдер типіне діни, анимистік, мифологиялық, халықтық нанымсенімдерді репрезенттейтін эзотерикалық білімдер жататындығын мысалдар арқылы дәйектеу.  Кіріспе бӛлімде тіл мен мәдениеттің ӛзара тығыз байланысы белгілі авторлардың еңбектеріне сҥйене отырып дәйектелді. Топонимдік атаулар этностың қоршаған ортаны игеру барысындағы таным-тҥсінігін,  алуан тҥрлі ақпаратты жинаған мәдениленген ой-сананың жемісі болып саналатындығы кӛрсетілді. Жҧмыста қолданылған негізгі әдіснама ретінде антропоӛзектік бағыт қолданылады. Зерттеу әдісі ретінде топологиялық кеңістік аясында қарастыру, тілдік матрица әдісі тереңде жатқан мәдени семантиканы айқындауға мҥмкіндік береді. Экстраполяциялау әдісі халықтық топонимдік модельдердің  жалпы қазақ лингвомәдениетіне, табиғи аталымға ортақ уәжге негізделетінін кӛрсетеді. Негізгі нәтижелер бӛлімінде топонимдер бірнеше тақырыпшаларға бӛлініп берілді. Тҥр-тҥс, ӛсімдік, сан атаулары мен қасиетті атаулардың семантикасындағы мәдени ақпараттардың репрезентациясы, олардың имплицитті сипаттары талданады. Субъектінің (жеке және этномәдени ҧжымның) психикалық әрекетінің ӛнімі ретінде топонимдердің мәдени семантикасындағы рационалды білім тҥрлерінің объективтену процестері қарастырылады. Сакралды атаулардың семантикасында этностың моральдық-этикалық қҧндылықтары кӛрініс табатындығы анықталды.

Зерттеудің ғылыми құндылығы тіл білімінің лингвомәдениеттану саласының теориялық базасын кеңейтіп, ӛзіндік ҥлес қосуымен тҥсіндіріледі.  Жҧмыс қорытындысының практикалық құндылығы лингвомәдени сӛздіктер, корпустық лингвистика, мәдени репрезентативті мәтіндер базасын толықтыратын материал бола алатындығымен байланысты.

1. Хайдеггер М. (1986) Время картины мира //Новая технократическая волна на Западе. – М., 1986. – С. 93 – 109.

2. Леви-Стросс К. (1994) Первобытное мышление. – М., 1994. – 384 с.

3. Қайдар Ә. (1998) Қазақ тілінің өзекті мәселелері: Актуальные вопросы казахского языка. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 304 б.

4. Алефиренко Н.Ф. (2002) Поэтическая энергия слова. М., 2002.

5. Материалы по киргизскому землепользованию. (1902) Акмолинсквая область. 11. Омский уезд. Том ХІ-й.-Омск, Тип.Штаба Сиб. Воен.Округа. – 1902.

6. Ерофеева И.В. (2014) Историческая топонимика Казахстана как составная часть культурного наследия номадов//Проблемы изучения нематериального культурного наследия народов Казахстана и Центральной Азии: топонимика, эпиграфика, искусство. Сборник материалов международной научной конференции. – Издательство EVO PRESS. – Алматы, 2014.

7. Berlin, B. & Kay, P. (1969) Basic Color Terms: Their Universality and Evolution. Berkeley & Los

8. Angeles. University of California Press, 1969.

9. Paterson, Ian. (2004) А Lexicon Of The Language Of Colour. Dictionary of Colour / Ian Peterson. – UK: Publisher Thorogood Publishing Inc. – 2004. – 528 p.

10. Конкашпаев Г.К. (1951) Казахские народные географические термины // Изв. АН КАЗ ССР. Сер. географическая. – Алма-Ата, 1951.№ 99, Вып.3. – С. 25–36.