ТІЛДІК БІРЛІКТЕРДІҢ СТАНДАРТТАЛУЫ: СТЕРЕОТИП, КЛИШЕ, ШТАМП

Мақалада жалпы тіл білімі ғылымында кеңінен қолданылатын лингвистикалық категориялардың бірі стереотип, клише, штамп және стандарт ұғымдарының зерттелуі қарастырылады. Аталмыш ұғымдар сонымен қатар әлемдік лингвистикада когнитивті тіл білімі, этнолингвистика,  лингвомәдениеттану және сөзқолданыс мәселелеріне қатысты сөз мәдениеті және стилистика салаларының нысаны ретінде де зерделеніп жүр. Лингвистикалық еңбектерде тілдегі стереотип, клише, штамп ұғымдарына қатысты тұрақты стереотипті ойлау моделі немесе дайын сөйлеу орамдары, тілдік бірліктердің дайын күйінде қайта қолданылуы сынды анықтамалар жиі айтылады. Мұның басты себебі – жалпы коммуникация барысында, қоғамдық тәжірибе, қайталанатын жағдаяттарға қатысты ақпараттың мазмұнын, берілу формасын стандарттап, сөйлеу формасы ретінде бекітіп, ақпарат алмасу үдерісін жеңілдетуге тырысатындығында. Осыған орай берілген ұғымдардың күрделі табиғатын түсіну және тілдегі репрезентациясын айқындау мақсатында әлемдік тіл білімінде қалыптасқан ғалымдардың көзқарастары мен тұжырымдары сипатталып талданады. Мақалада ғылыми тұжырымдарды негізге ала отырып, тілдегі стереотип, клише, штамп ұғымдарының өзара ұқсастықтары мен айырмашылықтарын ажырату және тілдік бірліктердің стандартталуына қатысын анықтауға талпыныс жасалады. Сонымен қатар тілдегі стереотип, клише және штамп құбылысының сөзқолданыс үдерісіне жағымды немесе жағымсыз әсерін анықтау мақсатында тілдің функционалды стильдерінде қолданылу ерекшеліктеріне талдау жасалады.

1. Головин С. Ю. (1998) Словарь практического психолога. – Минск,1998. – 301 c.

2. Прохоров А. М. (1993) Большой энциклопедический словарь. – Москва, 1993. – 1632 c.

3. Липман, У. (2004) Общественное мнение. – Москва: Институт фонда «Общественное мнение», 2004. – 384 c.

4. Вилинбахова, Е. Л. (2015) Материалы к курсу лекций «Лингвистическое изучение стереотипов»: учебно-методическое пособие. СПб.: СПбГУ, 2015. – 72 с.

5. Прохоров Ю. Е. (1997) Национальные социокультурные стереотипы речевого общения и их роль в обучении русскому языку иностранцев. – Москва: ИКАР, 1997. – 226 с.

6. Quasthoff U. M. (1989) Social prejudice as a resource of power: towards the functional ambivalence of stereotypes // Language, Power and Ideology- Studies in Political Discourse. Amsterdam, Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 1989. P. 181-196.

7. Бартминьский Е. (2005) Языковой образ мира: очерки по этнолингвистике : [перевод с польского]. Москва: Индрик, – 2005. – 528 с.

8. Маслова В. А. (2001) Лингвокультурология: Учебное пособие для студентов высших учебных заведений. – Москва: Издательский центр «Академия», 2001. – 208 с.

9. Әлметова Ә. С. (2017) Әлемнің тілдік бейнесі және стереотип. Eurasian Journal of Philology: Science and Education. №4 (168). 2017. – Б. 62-68.

10. Сүлейменова Э., Ақанова Д., Алдаш А. (2005) Ресми-іскери стиль: қазақша-орысша тіркесімдер сөздігі. Официально-деловой язык: казахско-русский словарь сочетаемости. Алматы: «Арман-ПВ», 2005. – 376 б.

11. Никитина С. Е. (1995) Стереотипные суждения и речевые клише как культурный барьер. Речевые и ментальные стереотипы в синхронии и диахронии тезисы конференции. Российская академия наук институт славяноведения и Балканистики. – Москва: 1995. – С. 81-83

12. Сорокин Ю. А. (1978) Стереотип, штамп, клише: к проблеме определения понятий. Общение: теоретические и прагматические проблемы. – Москва: Наука, 1978. С. 133-138.

13. Розенталь Д. Э., Теленкова М. А. (2001) Словарь-справочник лингвистических терминов. – Москва: ООО «Издательство Астрель», 2001. – 624 с.

14. Гринкевич Е. В. (2011) Речевые штампы и смежные с ними явления. Известия Южного федерального университета. Филологические науки, (4), 2011. – C. 112-118.

15. Мәмбетова М. (2011) Ресми-іскери тілдегі клише тұлғалар. – Алматы: Қазақ университеті, 2011. – 127 б.

16. Ведякова Н. А. (2015) Клише и шаблон в тексте стандартизованного жанра. Annales Universatis Paedagogicae Cracoviensis Studia Russologica, 2015. – Т. 201. – № VIII. – С. 37-49.

17. Щерба Л. В. (1957) Современный русский язык. – Москва, Учпедгиз, 1957. – 1130 с.

18. Дридзе Т. М. (1980) Язык и социальная психология. – Москва, 1980. – C. 137-144.

19. Виноградов В. В. (1983) Современный русский язык. – Москва, 1983. – 121 с.

20. Ферс Дж. (1962) Техника семантики. – Москва, 1962. – С. 74-90.

21. Костомаров В. Г. (1971) Русский язык на газетный полосе: Некоторые особенности языка современной газетной публицистики. – Москва, 1971. – 267 с.

22. Алдаш А., Сейдамат Ә. (2021) Тілдегі стандарттылық және тілдік бірліктердің стандартталуы (проблеманың қойылысы). Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті. «Филология ғылымдары» сериясы. №1(75). 2021. – 18-24 б.