«ХҦСРАУ УА ШЫРЫН» ЕСКЕРТКІШІНІҢ ГРАФИКАЛЫҚ, ЛЕКСИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ГРАММАТИКАЛЫҚ СИПАТЫ

Мақалада Қҧтыбтың «Хҧсрау уа Шырын» ортағасырлық жазба ескерткішінің графикалық, лексикалық және грамматикалық ерекшелігі талданады. Жазба ескерткіште қолданылған әліпби жҥйесінің басты ерекшелігі харакаттардың (әріпҥсті және әріпасты таңбалар) болуы және бір таңбаның бірнеше дыбыстың орнына жҧмсалуы. Сонымен қатар тек араб әріптері ғана емес парсы таңбалары да қолданылған. Ескерткіш тілінің лексикалық қҧрамы ӛте кҥрделі. Онда қыпшақ, қарлҧқ, оғыз, араб, парсы сӛздерімен қатар, архаикалық элементтер аралас берілген. Таза араб, парсылық сӛз тіркестерінің қолданысы да ҧшырасады. Ал грамматикалық тҧрғыдан кейде қыпшақ, кейде оғыз лексикасы мен қосымшалар басым тҥсіп отырады. Кейде бір қосымшаның ӛзінің қыпшақтық та, оғыздық та формасы жарыса қолданылған. Ал ескерткіш тілінде қыпшақ, оғыз не қарлҧқ сӛздерінің қайсысы басым екендігін әр грамматикалық фомалардың лингвостатистикалық есебін шығару негізінде ғана анықталады. Кҥні бҥгінге дейін ғалымдар тарапынан бҧл мәселе әртҥрлі болжанып келе жатыр. Кей ғалымдар дастанды қыпшақ-оғыз тілінде жазылды десе, кей ғалымдар оғыз-қыпшақ тілінде жазылған деп тҧжырымдайды. Мақалада осы мәселелер жан-жақты қарастырылып, нақты мысалдар арқылы талданады.  

1. Вопросы методов изучения истории тюркских языков. –Ашхабад: Изд-во АН Туркменской ССР, 1961. –226 с.

2. Э.Наджип. Историко-сравнительный словарь тюркских языков ХІV века. На материале «Хосрау и Ширин». Кутба. -Астана: Международная Тюркская академия, 2017. Т. І. -366 с.

3. Necmettin Hacıeminoğlu. Kutbʹn Husrev ü Şirinʹi ve dil hususiyetleri. -Ankara: Türk Dil Kurumu, 2000, 477 s.

4. Orhan Kemal Таvuкçu. Ahmed Ridvan Husrev ü Şirin (inceleme-metin). Doktora tezi. Erzuruм, 2000. 566 s.

5. Әдеби жәдігерлер. 16 том. -Алматы: «Таймс» баспа үйі, 2012 ж. -480 б.

6. М.Сабыр. Қыпшақтану. -Алматы: «Liber» баспасы, 2021, - 256 б.

7. Қашқари М. Түбі бір түркі тілі. –Алматы: Ана тілі, 1993.

8. Н.Мансұров. ХІХ ғасыр поэзиясындағы араб, иран кірме сөздерінің семантикалық сипаты. – Шымкент: «Нұрдана-LTD». 2011. – 112 б.