Қазақ ауызша мәтінінің транскрипциясы туралы

Ұсынылған мақалада транскрипция ұғымы, оның түрлері және ауызша мәтіндегі транскрипцияның қолданылу жайы сөз болады. Ғылыми әдебиеттерде транскрипция белгілі бір тілдегі дыбыс элементтерін (фонема, аллофон) дәл бейнелеп көрсету үшін пайдаланылатын шартты белгі деп беріледі. Ауызша сөзде фонетикалық процестердің негізгі ерекшелігі дыбыс құбылыстарының вариативтілігімен байланысты. Сөз ағымындағы созылыңқылық пен үдемелілік ұлғайғанда немесе азайғанда, көрші дыбыстардың әсерінен дауыссыздар қатаңға немесе ұяңға айналғанда, дауыссыздардың ассимиляциясында, дауысты дыбыстардың редукциясында, жалпы артикуляция әлсіреген кезде негізгі бірліктердің дыбыстық қоршауы сөйлеу процесінде өзгеріске түседі. Сөз легінде дыбыстардың өзгеруін ескеріп, оларды дәл бейнелеп көрсету үшін фонетикалық және фонологиялық транскрипция қолданылады. Транскрипция – тек тілдік құрал ғана емес, ол әртүрлі тілдер мен мәдениеттер өкілдерін байланыстыратын көпір. Технологияның дамуымен бұл әдіс адам сөзін түсінуде бұрын-соңды болмаған дәлдікті ұсына отырып, тілдік кедергілерді жояды. Транскрипция – нақты дыбыстарды білдіретін арнайы белгілерді пайдаланып, сөздердің шынайы айтылуын түсіруге мүмкіндік беретін сөйлеу тілін жазудың дәл әдісі. Ауызша сөзде ой екпінінің орны, кідірістің өлшемі, дауыстың қатты немесе жай шығуы, қарқынның жылдам немесе баяу болуы, темпоралды сипаттағы кідірістің созылыңқылығы мен хезитациялық кідірістің болуы және әуен сипатының аражігі ажыратылатындығы, просодикалық әрі синтаксистік жағынан бөлгенде, өзара сәйкес келмейтіндігі просодикалық транскрипция арқылы анықталады. Сонымен, фонетикалық, фонологиялық және просодикалық транскрипциялар ауызша мәтіннің сегментті-просодикалық ерекшеліктерін сипаттау үшін қолданылады.

1. Аманбаева А., Жумабаева Ж. Устный просодический корпус: фонетико-фонологическая и интонационная транскрипция текста. – Tiltanym, 2023;(2). – C. 32-38.

2. Аралбаев Ж.А. Қазақ фонетикасы бойынша этюдтер. – Алматы: Ғылым, 1988. – 144 б.

3. Базарбаева З.М. Қазақ тілі: интонология, фонология. – Алматы: Жібек жолы, 2008. – 326 б.

4. Зиндер Л.Р. Общая фонетика. – Москва: Высшая школа, 1979. – 312 с.

5. Кибрик А.А., Майсак Т.А. Правила дискурсивной транскрипции для описательных и документационных исследований // Лингвистика, Rhema. – Рема, 2021. – № 2.

6. Қазақ тілінің орфоэпиялық анықтағышы. – Алматы: Арыс, 2004. – 200 б.

7. Самарин Д.А. Актуальность модели фонетической транскрипции В. А. Богородицкого для современной лингвистики // Филологические науки. Вопросы теории и практики. – 2020. – Выпуск 12-1.

8. Суперанская А.В. Теоретические основы практической транскрипции / Отв. ред. А.А. Реформатский. Изд. 2-е.

9. – Москва: ЛЕНАНД, 2018. – 288 с.

10. Щерба Л.В. Языковая система и речевая деятельность.– Ленинград: Наука, 1974. – 428 с.

11. Bazarbayeva, Z.M., Zharkynbekova, S.Z., Amanbayeva, A.Zh., Zhumabayeva, Zh. T., Karshygayeva, A.A. The National Corpus of Kazakh Language: Development of Phonetic and Prosodic Markers. Journal of Siberian Federal University. Humanities & Social Sciences (2023). 16(8). P. 1256-1270.

12. Bell A.M. Sounds and their relations. Washington, 1894.

13. Kibrik A.A., Korotaev N.A., Podlesskaya V.I. Russian spoken discourse: Local structure and prosody. In search for a basic unit of spoken language: A corpus-driven approach. H. Mello, T. Raso, A. Panunzi (eds.). Amsterdam, 2020. P. 35-76. Saussure F. Cours de linguistique générale. Paris, 1977. Sweet H. A. Primer of Phonetics. Hardcover, 2009.

14. Tannen et al.The Handbook of discourse analysis. Second Edition. Vol. 1, 2. Tannen, D., Hamilton, H.E., Schiffrin, D. (eds.). Chichester, 2015.