КӨНЕ ҰЙҒЫР ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛДЕРІНІҢ ЛЕКСИКАЛЫҚ ПАРАДИГМАТИКАСЫ

Мақалада көне ұйғыр және қазақ тілдерінің лексикалық парадигматикасы қарастырылады. Біреуі көне біреуі жаңа екі туысқан тілдегі омоним, синоним және антоним сөздер өзара салыстырылып, ұқсас жақтары мен айырмашылықтары талданады. Мақаланың мақсаты – көне ұйғыр тілінде пайданылған омоним, синоним және антоним сөздердің қазіргі қазақ тіліндегі қолданысын анықтау, екі тілдің лексикалық парадигматикаларын салыстыру арқылы бүгінге дейін қолданылып келе жатқан тарихи сөздерді айқындау. Мақаланың өзектілігі қазақ және көне ұйғыр тілдерінде қазақ тілінде омоним, синоним және антоним парадигмалары бойынша жүйелі ғылыми шолу жүргізілмегендігімен анықталады. Ғ.Айдаровтың 1991 жылы жарық көрген, қазақ тілінде жазылған бірегей грамматикалық еңбек – «Көне ұйғыр жазба ескерткіштерінің тілі» атты кітабында да омоним~синоним~антоним мәселелері жалпылама қарастырылған. Жұмысты жазу барысында мысал ретінде көне ұйғыр жазба ескерткіштерінің бірі – «Секиз йүкмек йарук» (Säkiz Yükmäk Yaruq) сутрасынан алынған сөйлемдер пайдаланылды. Мақалада салыстырмалы, салыстырмалы-тарихи, топтау, талдау, аудару әдістері қолданылды. Мақаланың мақсатына жету үшін қойылған міндеттер орындалып, төмендегідей нәтижелерге қол жеткізілді: 1. Туысқан екі тілдегі ұқсас лексикалық парадигматикалар табылып, топталды; 2. Екі тілде қолданылатын тарихи сөздердің ұқсастықтары талданды; 3. Тұлғалық және мағыналық тұрғыдан айтарлықтай өзгеріске ұшыраған сөздердің өзгеру себептері анықталды. Көне ұйғыр тілі – түркі жазба дәстүрінің маңызды тармағы, оның деректері қазақ тілінің тарихын салыстырмалы тұрғыдан түсіндіру үшін аса құнды. Сондықтан бұл мақаланың практикалық және теориялық мәні ерекше. Оны қазақ тілі тарихы және көне түркі тілдері пәндерінде көмекші оқу құралы ретінде пайдалануға болады

1. Абдурахмонов Ғ., Рустамов А. Қадимги Туркий Тил. – Тошкент: Уқитувчи, 1982. – 166 б.

2. Айдаров Ғ. Көне ұйғыр жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы: Рауан, 1991. – 136 б.

3. Древнетюркский словарь. Д.М. Насилов, И.В. Кормушин, А.В. Дыбо, У.К. Исабекова и др. 2-е изд., пересмотр. – Астана: Ғылым, 2016. – 760 с.

4. Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников (VII -IX ғғ.). – Ленинград, 1980. – 254 с.

5. Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2006. – 264 б.

6. Молдабай Т. Көне ұйғыр әліпбиінің жазба ескерткіштерде қолданылу ерекшеліктері // Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті. Вестник. Том: 3. №4 (2021). – С. 44-51.

7. Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері. – Алматы: Қазақ университеті, 2005. – 258 б.

8. Тенишев Э.Р. Уйгурские тексты. – Москва: Наука, 1984. – 172 с.

9. Тенишев Э.Р. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. – Москва: Наука, 1997. – 506 с.

10. Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. – Алматы: Мектеп, 1988. – 264 б.

11. Тугушева Л.Ю. Древнеуйгурский язык // Языки мира. Тюркские языки. – Москва: Индрик, 1997. – 63 с.

12. Akalın M. Tarihi Türk Şiveleri (Üçüncü Baskı). Ankara, 1998. 276 s.

13. Clauson, G. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford, 1972. 988 p.

14. Erdal, M. Old Turkic Word Formation. A Functional Approach to the Lexicon Vol. I-II, Wiesbaden: Otto Harrassowıtz, 1991. 874 p.

15. Erdal, M.A Grammar of Old Turkic. Leiden – Boston: Brill, 2004. 575 p.

16. Gabain, Annemaria von. Eski Türkçenin Grammeri [Grammar of Old Turkish]. Ankara: Türk Tarih Kurumu, Türk Dil Kurumu, 1988. 313 s.

17. Koç, K., Bayniyazov, A., Başkapan, V. Kazak Türkçesi – Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK yayınları, 2021. 637 s.

18. Oba, E. Kazakçanın Tarihi Türk Lehçelerine Göre Söz Varlığı. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2020. 604 s.

19. Oda, J.A Study of the Buddhist Sūtra called Säkiz Yükmäk Yaruq or Säkiz Törlügin Yarumïš Yaltrïmïš in Old Turkic, Berliner Turfantexte XXXIII, Brepols Publishers, Turnhout (Belgium), 2015. 319 p.

20. Wilkens, J. Handwörterbuch des Altuigurischen. Göttingen: Universitätsverlag, 2021. 496 s.