«Китаб әл-Идрактағы» түркі тіліндегі исмдердің морфологиялық уазндары

Әбу Хайян әл-Андалуси ХІV ғасырда өмір сүрген араб, түркі, хабаша тілдерінің грамматикаларын жазған, тілдерді салғастыра және салыстыра зерттеуде біраз еңбек қалдырған лингвист ғалым. Зерттеу мақаласында оның түркі (мәмлүк-қыпшақ) тілінің грамматикасын араб тілді оқырмандарға түсіндіру мақсатында жазған «Китаб әл-Идрак лилисән әл-әтрак» еңбегінде келген исм сөздердің уазндарына салғастырмалы тіл білімінің және морфологияның нысаны ретінде талдау жасалады. Жалғамалы тілдерге жататын түркі тілі сөздерін және қопармалы тілдерге жататын араб тілі сөздерін үйретуде қолданылатын әдіс негізінде араб тілді оқырмандарға түсіндіруде Әбу Хайян әл-Андалусидің қолданған әдістері зерттеледі. Әбу Хайян түркі тіліндегі уазндарды (сөз қалыбы) сөз құрамындағы дауыссыз дыбыстардың санына қарай топтастырған. Оның пікірінше, түркі тілінде бір, екі, үш, төрт, бес және алты дауыссыз әріпті исм сөздер кездеседі және осы сөздерді 99 уазн негізінде топтастыруға болады. Мақалада осы 99 уазн құрамындағы дауыссыз дыбыстың санына қарай кестеге салынып, әр уазнды қазақ тіліндегі оқылуымен және түркі тіліндегі мысалымен бірге беріледі. Әр кестеден кейін оқырманға түсінікті болу үшін қазіргі қазақ тіліндегі сөздерді (исм сөздерді) бір уазнның аясында қалай жинауға болатындығы мысал ретінде келтіріледі. Бұл түркі тілдерінің тарихи грамматикасына, салғастырмалы тіл біліміне қатысты жаңа көзқарастарға жетелейтін зерттеу деп есептейміз. Мақалада қазақ тілін араб тілді оқырмандарға үйреткенде осы әдісті қолдану, тәжірибеден өткізу идеясы ұсынылды. Әбу Хайянның түркі тіліндегі дауысты и және у әріптеріне қатысты пікірі талданып, қазіргі қазақ тіліндегі осы мәселе зерттеуде назар аударуға тұрарлық дереккөз екендігі көрсетілді.

1. Айвазян Ш. Категория падежа в мамлюкско-кыпчакском языке по Китаб аль-Идрак ли лисан аль-атрак Абу Хайяна аль-Гарнати // Caucaso-Caspica. – №6. – 2021. – C. 171-174. DOI 10.48200/9789939672694_171

2. Алашбаева Ж.Н. Орта ғасыр түркі жазба ескерткіштері тіліндегі паремиологиялық жүйе: 6D021200 – Түркітану бойынша PhD ... дис. – Нұр-Сұлтан, 2021. – 154 б.

3. Арабша-қазақша сөздік. – Алматы: «Нұр-Мүбәрәк» баспасы, 2016. – 918 б.

4. Асилова Н.А. Об источниках «Китаб ал-идрак ли-лисан ал-атрак» Абу Хаййана // Советская тюркология. – Алма-Ата, 1988. – №4. – С. 48-51.

5. Аубакирова Қ.Қ. Мәмлүктер билігі кезіндегі түркі-араб мәдени-тілдік байланыстары (ХІІІ-ХV ғ.): Шығыстану мамандығы бойынша PhD ... дис. – Алматы, 2016. – 181 б.

6. Есбосынов Е. Ескі қыпшақ тілінің лексика-грамматикалық ерекшеліктері (Әбу Хаййан еңбегі бойынша XIV ғ.): филол. ғыл. канд. ... дис. – Алматы, 2005. – 196 б.

7. Есбосынов Е.З. «Китаб әл-идрак ли-лисан әл-атрак» қолжазба ескерткішінің лексика-семантикалық ерекшеліктеріне (сөзжасам) шолу // ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. – 2017. – No2 (81). – С. 140-146.

8. Жұбатова Б.Н., Аубакирова Қ.Қ. Мысырдағы мәмлүктер билігі тұсындағы түркі-араб мәдени-тілдік байланыстары. – Алматы: Қазақ университеті, 2019. – 235 б.

9. Зайончковский А.А. Арабско-кыпчакский словарь эпохи государства мамлюков // Сообщения польских ориенталистов. – Москва: Наука, 1961. – С. 36-44.

10. Зайончковский А. Новонайденный арабско-кипчакский словарь из государства мамлюков // Народы Азии и Африки. Москва: Наука, 1964. – № 3. – С.111-116.

11. Конкабаева Н.Н. «Ат-Тухфа аз-закия фи әл-луғат ат-түркийа» ескерткішіне тарихи-лингвистикалық интерпретация: Түркітану мамандығы бойынша PhD ... дис. – Алматы, 2020. – 242 б.

12. Курышжанов А. Исследование по лексике старокыпчакского письменного памятника ХІІІ в. «Тюркскоарабского словаря». – Алма-Ата: Наука, 1970. – 234 с.

13. Маженова М.Н. Әбу-Хайянның түркі тілдерінің түсіндірме кітабында берілген дауыссыз дыбыстар жайындағы деректер // Қазақ тілі мен әдебиет мәселелері. Сб. статей аспирантов и соискателей. – Алма-Ата, 1966. – №4. – С. 114-120.

14. Маженова М.Н. Әбу-Хайян еңбегінің грамматикалық очерктері // Қазақ тілі мен әдебиет мәселелері. Сб. статей аспирантов и соискателей. – Алма-Ата, 1966. – №6. – С. 28-37.

15. Маженова М.Н. Абу-Хаййан – исследователь кипчакского языка: автореф. ... канд. филол. наук. – Алма-Ата, 1969. – 53 с.

16. Меметов А.М., Меметов И.А. Тюркские лексикографические работы ХI–ХIV веков, относящиеся к развитию востоковедения в Крыму // Филология:научные исследования. – 2020. –№1. DOI:10.7256/2454-0749.2020.1.31775URL: https://nbpublish.com/library_read_article.php?id=31775

17. Мустафаева А.А., Аубакирова Қ.Қ. Мысыр мәмлүк мемлекеті мен Алтын Ордадағы тілдік жағдай мен түркі тілінің мәртебесі // ҚазҰУ Хабаршысы, Шығыстану сериясы. – 2021. – №2 (97). – 17-25-бб. https://doi.org/10.26577/JOS.2021.v97.i2.02

18. Мухитдинов Р.С. «Диуан луғат әт-турк» – түркітану темірқазығы: монография. 2-басылым. / – Алматы: Akadem kitap, 2024. – 148 бет.

19. Расулова Н. Абу Хаййан и его книга «Китаб ал-идрак ли-лисан алатрак» // Общественные науки в Узбекистане. – 1968. – №10. – C. 46-48.

20. Сабыр М.Б. Орта түркі тілі лексикасы мен қазақ тілі лексикасының сабақтастығы (XIV ғасыр жазба ескерткіштері негізінде: филол. ғыл. док. ... дис. – Алматы, 2004. – 305 б.

21. .أبو حيان األندلسي. كتاب اإلدراك للسان األتراك، مطبعه عامره، .1309 ص

22. رمضان عبد التواب. المدخل إلى علم اللغة ومناهج البحث اللغوي. – القاهرة: مكتبة الخانجي، 1997م. – ص. .320

23. .شمس الدين أبو عبد هللا محمد بن أحمد بن عثمان بن قَاْيماز الذهبي. سير أعالم النبالء. – القاهرة: دار الحديث، .2006 – ص

24. عبد الرحمن علي سليمان. توضيح المقاصد والمسالك بشرح ألفية ابن مالك. – القاهرة: دار الفكر العربي، .2008 – ص. .578

25. .s 1990 ,Bakanlıgı Kültür :Ankaraمحمود بن الحسين الكاشغري. كتاب ديوان لغات الترك

26. محمود فهمي حجازي. علم اللغة العربية مدخل تاريخي مقارن في ضوء التراث واللغات السامية. – الكويت: وكالة المطبوعات.

27. مليكة ناعيم. أبو حيان الغرناطي )ت. 745 هـ( واللغات السامية // مجلة الدراسات األدبية والفكرية. – ص. .9

28. منتصر أمين عبد الرحيم. المعجم ثنائية اللغة في التراث العربي. –بوخارست، مركز جامعة بوخارست للدراسات العربية، .2015 – ص. 154-135

29. Aldemir Ü. Nüshaları ışığında Kitâbu’l-İdrâk li-Lisâni’l-Etrâk // Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten. 2019. №67 (Haziran). S. 65-86.

30. Atalay B. Ettuhfet-üz-zekiyye fil-Lûgat-it-Türkiyye. İstanbul: TDK Yayınları, 1945.

31. Caferoğlu A. Kitâb al-İdrâk li-Lisân al-Atrâk. İstanbul: Evkaf Matbaası, 1931.

32. Doğan Y. Ebû Hayyân el-Endelüsî’nin Kitâbu’l-İdrâk li-Lisâni’l-Etrâk adlı eserinin dilbilim açısından incelenmesi // Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Dergisi. 2016. №20. S. 329-348.

33. Ermers R. Arabic grammars of Turkic, the Arabic linguistic model applied to foreign languages & translation of Abû Hayyân al-‘Andalusî’s Kitâb al-‘İdrâk li-Lisân al-Atrâk. Leiden: Brill, 1999. 456 р.

34. İzbudak V. El-İdrak haşiyesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınevi, 1989.

35. Özyetgin M. Ebû Hayyân Kitâbu’l-İdrâk li L isâni’l-Etrâk Fiil: Tarihi Karşılaştırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi // Tengrim Türklük Bilgisi Araştırmaları Dizisi. Ankara, 2001. 798 s.

36. Salan M. Kitābü’l‐İdrāk Haşiyelerinin Özgün Söz Varlığı ve Anadolu Türkçesindeki Karşılıkları // Bartın University

37. Journal of Faculty of Letters. Vol 2 (1). Bartin, 2017. S. 103-114.

38. Salan M. Kı̇tabü’l-ı̇drak lı̇ lı̇sânı̇’l-etrâk’te alinti kelı̇meler /loanwords in kitab al-idrak li lisan al-atrak // Gazi Türkiyat, 2012. №1 (11). S. 53-66.