ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТІЛДІК ЖАҒДАЯТ: КЕҢЕСТІК ЖӘНЕ ТӘУЕЛСІЗДІК КЕЗЕҢДЕРІНІҢ САЛЫСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУЫ

Мақалада кеңестік және тәуелсіздік кезеңіндегі тілдік жағдайдың типологиялық белгілері, тілдік ортадағы этникалық-тілдік құрылымдардың саны, этнотілдік алуантүрліліктің деңгейі, әр тілде сөйлейтін халықтың үлесі, тілдік құрылымдардың демографиялық қуаты, әр тілдік құрылымның жалпы коммуникативтік қызметтер санына қатысты жүзеге асыратын қызметтері, тілдік құрылымдардың салыстырмалы коммуникативтік қуаты, сондай-ақ тілдердің заңдық мәртебесі қарастырылады. Бір сөзбен айтқанда, тілдердің арақатынасының мемлекеттік тұрғыдан регламенттелу сипаты, тілдік жағдаятты құраушы тілдердің генетикалық жақындық деңгейі, ағымдағы тілдік жағдаятта беделді тілдің этникалық шығу тегі, социумның бірге қолданып отырған тілдерін бағалауы бойынша талданды. Ескерте кететін жайт, мақалада кеңестік кезең ретінде тәуелсіздік алған жылдан бұрынғы жиырма жылдық аралықтағы уақыт алынды. Мақаланың өзектілігі: Қазақстанның көпэтносты құрылымы мен мәдени әртүрлілігіне байланысты тілдік саясат елдің қоғамдық тұрақтылығына, экономикалық дамуымен қатар, мәдени құрмаласуына <лат. Integratio>да әсер етеді. Тәуелсіздік алғаннан бері тіл саясатының өзгерісі мен қазіргі тілдік жағдайды талдау бүгінгі күні өзекті болып табылады. Жаңалығы: зерттеу барысында кеңестік кезеңнің тілдік саясатын және оның ұзақмерзімді әсері мен салдарын тәуелсіздік кезеңімен салыстыру арқылы Қазақстандағы тілдік жағдаяттың трансформациясын көрсету, жаңа үрдіс пен трендтерді анықтау, жаңа дереккөздерін, оның ішінде соңғы зерттеулер мен статистикалық мәліметтерді пайдалана отырып, қазіргі тілдік жағдаяттың әлеуметтік-тілтанымдық сипатын, ондағы қазақ тілінің рөлін, тілдік жағдаяттың болашақ даму динамикасын бағамдау. Практикалық маңызы: зерттеу нәтижелері тілдік саясат саласындағы ғалымдар мен мамандарға, социолингвистерге, социологтар мен саясаттанушыларға Қазақстан Республикасының тілдік саясатын жетілдіру, мәдениаралық коммуникацияны дамыту және көптілділікті қолдау бойынша ұсыныстар жасауға көмектесуі мүмкін. Сонымен қатар білім беру жүйесі мен мәдениет саласында тіл саясатын жүзеге асыруға қатысты практикалық ұсыныстар беруге де мүмкіндік береді деп ойлаймыз.

1. Абылхожин Ж.Б., Козыбаев М.К., Татимов М.Б. Казахстанская трагедия // Вопросы истории. – №7. – 1989. – С. 53-71.

2. Алексеенко А. Иммиграция в Казахстане (1999-2005 гг.) CAMMIC Working Papers. – №3. – 2008. – С. 2-9.

3. Алексеенко А. Казахстан в зеркале переписей населения // Население и общество. Информационный бюллетень Центра демографии и экологии человека Института народнохозяйственного прогнозирования РАН. – Москва. – № 47. – 2000.

4. Алпатов В.М. 150 языков и политика. 1917-2000. Социолингвистические проблемы СССР и постсоветского пространства. – 2-е изд. – Москва: КРАФТ, ИВ РАН, 2000. – 224 с.

5. Әлеуметтік лингвистика терминдерінің сөздігі. Словарь социолингвистических терминов. 2-басылымы, өңделген / Сүлейменова Э.Д., Шәмерденова Н.Ж., Смағұлова Ж.С., Ақанова Д.Х. – Алматы, 2020. – 400 б.

6. Беликов В.И. Надежность советских этнодемографических данных // Малые языки Евразии: социолингвистический аспект. – Москва: МГУ, 1997. – 43 с.

7. Бодаухан Қ., Садвақасова Ә. Қазақстанда ішкі көші-қон үрдісін үйлестіру мәселелері // «Сейфуллин оқулары – 16: Жаңа формациядағы жастар – ғылыми Қазақстанның болашағы» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференциясының материалдары.– Т. І. Ч. 2. – 2020. – Б. 140-144.

8. Голод в казахской степи: (Письма тревоги и боли). Сост.: Абдирайымов С., Бухонова И.Н., Грибанова Е.М. и др. – Алма-Ата: Қазақ университеті, 1991. – 208 с.

9. Дробижева Л., Геттемюллер Р., Келлехер К. Этнический конфликт в постсоветском мире: тематические исследования и анализ. – Москва, 1998. – 365 с.

10. Жиромская В.Б. Всесоюзная перепись населения 1937 г.: Краткие итоги. – Москва: Институт истории СССР АН СССР, 1991. – 239 с.

11. Жыл сайын ауылдан қалаға 200 мың қазақстандық көшеді – ҰЭМ (2023) // Halyq Uni электронды порталы (электронды ресурс) https://halyq-uni.kz/news/15581-zhyl-saiyn-auyldan-kalaga-200-myn-kazakstandyk-koshedi-uem/

12. Кобенко Ю.В. Теория экзоглоссии // Национальный исследовательский Томский политехнический университет. – Томск: Изд-во Томского политехнического университета, 2010. – 135 с.

13. Козина В.В. Демографическая история Казахстана (конец Х1Х – нач. ХХ1 вв.): учеб.пос. – Караганда: Издво КарГУ, 2007.

14. Қазақстан Республикасындағы ұлттық құрамы, діни нанымы және тілдерді меңгеруі (2023) / қазақ және орыс тілдерінде / 541 бет. (электронды ресурс) URL: https://stat.gov.kz/upload/iblock/107/5zkn34tqn5atonvbhoob28p7ebnrbc19/Национальный%20состав,%20вероисповедание%20и%20владение%20языками%20в%20РК.pdf

15. Мечковская Н.Б. Общее языкознание: Структурная и социальная типология языков: Учебное пособие для студентов филологических и лингвистических специальностей. – 2-е изд. – Москва: Флинта: Наука. 2001. – 312 с.

16. Население СССР: По данным Всесоюзной переписи населения 1979 года. – Москва: Политиздат, 1980. – 31 с.

17. Насильственная коллективизация и голод в Казахстане в 1931-33 гг. Сборник документов и материалов. – Алматы: «Фонд ХХ1 век. Сост.: Алдажуманов К.С., Каиргалиев М.К., Осипов В.П., Романов Ю.И.; Редкол.: Козыбаев М.К. (гл. ред.) и др.; АН Респ. Казахстан. Ин-т истории и этнологии им. Ч.Ч. Валиханова, Арх. Президента Респ. Казахстан, Центр. гос. арх. Респ. Казахстан – Алматы, 1998. – 263 с.

18. Россия и современный мир. Выпуск 1. – ИНИОН РАН, 1999. – 133 с.

19. Словарь социолингвистических терминов / Сулейменова Э. Д., Шаймерденова Н. Ж.; Казах. нац. ун-т им. Аль-Фараби. – Алматы: Қазақ университетi, 2002. – 168 с. ISBN 9965-12-165-6

20. Словарь социолингвистических терминов. – Москва: Институт языкознания РАН, 2006. – 312 с.

21. Смайылов Ә.А. 2009 Жылғы Қазақстан Республикасы халық санағы. Қысқаша қорытындылар. Статистикалық жинақ. – Астана, 2010. – 110 б.

22. Сулейменова Э.Д. Очерк языковой политики и языковой ситуации в Казахстане // Russian Language Journal. Volume 59 Issue 1. – 2009. – С. 21-36.

23. Сулейменова Э.Д., Аканова Д.Х., Аймагамбетова М.М. Biz birgemiz, или Еще раз о диверсификации русского языка в Казахстане. Вестник РУДН. Серия: Теория языка. Семиотика. Семантика. 2021. – Вып. 12. – №1.

24. Сулейменова Э.Д. Выбор языка и корреляции языковой трансмиссии: монография. – Алматы: Қазақ университеті, 2016. – 184 с.

25. Сулейменова Э.Д. Язык как ресурс мягкой силы: монография / Казахский нац. ун-т им. Аль-Фараби. – 2-е изд., доп.. – Алматы: Қазақ университеті, 2018. – С. 109-115.

26. Темирова Д.М. Динамика изменения языковой ситуации в Республике Казахстан // Вестник КазНУ. Серия филологическая, №4-5 (128-129). – 2010. – С. 167-170.

27. Уәлиұлы Н. Орыс тілінің тұрманы түгел // Ана тілі. – 2008. – № 9.

28. Ұлттық статистика бюросы Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі // 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары (электронды ресурс) https://stat.gov.kz/national/2021/

29. Фазылжанова А.М. Қазақ жазуын жаңғыртудың әлеуметтік тілтанымдық негіздері (тілдік жағдаят және тәуекелдерді бaсқару). – Алматы: Ел-шежіре, 2020. – 220 б.

30. Швейцер А.Д., Никольский Л.Б. Введение в социолингвистику. – Москва: Высшая школа, 1978. – 216 с.

31. Földes C. Zur Begrifflichkeit von „Sprachenkontakt“ und „Sprachenmischung“ // Lasatowicz, Maria Katarzyna/Joachimsthaler, Jürgen (Hrsg.). Assimilation – Abgrenzung – Austausch. Interkulturalität in Sprache und Literatur. Frankfurt a.M., Berlin, Bern, Bruxelles, New York, Wien: Lang, 1999 – Oppelner Beiträge zur Germanistik, Bd. 1.

32. https://www.ethnologue.com/guides/how-many-languages

33. https://ranking.kz/reviews/other/poryadka-20-naseleniya-v-rk-vladeyut-kazahskim-russkim-i-anglijskimyazykami.html?ysclid=m4ux64zr64517496706.