«Бауыр» компонентті фразеологизмдердің лингвомәдени аспектісі

   Фразеологизмдер ұлттық тіл мен мәдениеттің көрсеткіші ретінде тілдің лексикалық құрамындағы маңызды компоненттердің бірі болып табылады. Лингвомәдени бірліктер ұлттың мәдениеті, дүниетанымы және ділі туралы терең ақпарат беріп, ұлттық тіл мен мәдениеттің тығыз байланысын айқындайтын ерекше қабат ретінде қызмет етеді. Осыған орай авторлар мақалада туыстас қазақ және түрік тілдеріндегі «бауыр» компонентті фразеологиялық бірліктерге лингвомәдени талдау жасайды. Мақалада қазақ және түрік тілдеріндегі «бауыр» лексемасы ұйытқы болған соматикалық фразеологизмдердің мәдени контексте қолданылу аясы мен лингвомәдени ерекшеліктерін анықтау мақсат етіледі. Соматикалық атаулар мәдениет пен дәстүрдің ажырамас бөлігі ретінде бүгінгі күнге дейін сақталып, көне мәдени код болып саналады. Сондықтан қазақ және түрік тіл біліміндегі соматикалық кодты зерттеу және салыстырмалы сараптама жасау ұлт мәдениетінің мәнін терең түсінуге және тілдік бірліктердің мағынасын ашуға үлкен мүмкіндік береді. Сондай-ақ бұл үдеріс тіл мен мәдениеттің өзара байланысы мен халықтардың өзіндік ерекшеліктерін көрсетеді. Туыстас қазақ және түрік тілдеріндегі соматикалық фразеологизмдерді «мәдени код» тұрғысынан қарастыру мақаланың негізгі бағыты мен маңыздылығын айқындайды. Ә.Кекілбаевтың «Үркер» романының түпнұсқасы мен түрік тіліндегі аудармалары қарастырылды. Мақаланың негізгі зерттеу нысаны болып отырған «бауыр» лексемасы ұйытқы болған соматикалық фразеологизмдерге салыстырмалы-сипаттамалы әдіс, лингвомәдени мен лингвостатистикалық әдістер арқылы талдау жүргізілді. Зерттеу нәтижелерін лингвомәдениеттанымдық зерттеулерде, қазақша-түрікше сөздіктер құрастыруда, «Лингвомәдениеттану», «Этнолингвистика», «Фразеология» және «Аударма теориясы мен практикасы» пәндері бойынша дәрістер оқуда пайдалануға болады.

1. Aksoy Ö. Atasözleri ve deyimler sözlüğü. Deyimler sözlüğü II. – Istanbul: Inkılap, 2022. – 1205 s.

2. Ахметжанова Г.А. Соматическая фразеология как отражение национально-культурной специфики языкового сознания (на материале казахского и русского языков) : дисс. ... канд. филол. наук. – Алматы, 2007. – 111 с.

3. Baş M. Sadness metaphors and metonymies in Turkish body part idioms. – İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, Dilbilim Araştırmaları Dergisi, 2019/2, 273-294.

4. Baş M. (2018) Сiğer sözcüğünün Türkçe değişmeceli ifadelerde kavramsallaştılırılması // Mersin, Dil ve Edebiyat Dergisi 15 (1), 2018. 1- 24 s.

5. Bekeyeva N., Bissengali A., Mankeyeva Zh., Nurdauletova B. Phraseological Expressions in the Turkic Language: Comparative Analysis. International Journal of Society, Culture & Language, 9(2), 2021 ISSN 2329-2210. http://www.ijscl.net/article_246369

6. Болғанбаев Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы: Санат, 1997. – 107 б.

7. Валиханова Р. Е. Сопоставительное исследование соматизмов казахского и русского языков : дисс. ... канд. филол. наук. – Алматы, 1995. – 165 б.

8. Жанұзақов Т. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008. – 968 б.

9. Yaşar Ç. Büyük Türkçe sözlük. – Istanbul: Yaylacık Matbaası, 2016. – 7131 s.

10. Yurtbaşı M. Örnekleriyle deyimler sözlüğü. – Ankara: Özdemir Yayıncılık. – 522 s.

11. Карагулова А.С., Мухтарова С.С., Койлыбаева Р.К. Аудармадағы сөз таңдау (трансформация) мәселесі // Tiltanym, No2 (94) 2024. doi: 10.55491/2411-6076-2024-2-140-149

12. Кекілбаев Ә. Үркер. – Алматы: Жазушы, 1981. – 584 б.

13. Kekilbayuli A. Ülker. Cilt I. – Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2002. – 335 б.

14. Kekilbayuli A. Ülker. Cilt II. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 2002. – 542 б.

15. Кеңесбаев І. Фразеологиялық сөздік. – Алматы: Арыс, 2007. – 800 б.

16. Кульбаева Б. Лингвокультуремы – соматизмы «көз», «бел» и «бауыр» как маркеры репрезентации фоновых знаний. – Павлодар: Вестник ПГУ имени С. Торайгырова, 2016. – 254 с.

17. Мухин С. Соматическая лексика Веспасиановой Псалтири. Вестник Волгоградского государственного университета. Серия 2. Языкознание. – Волгоград, 2023. – Т. 22, No 6. – С. 120-131.

18. Нұржанова А.Б. Дүниенің қарабайыр бейнесі: фразеологиялық фрагменттің соматикалық коды : филол. ғылым. канд. … дисс. – Астана, 2010. – 117 б.

19. Parlatır I. Deyimler. – Ankara: Yargı Yayınevi, 2007. – 963 s.

20. Рысбаев Ә., Назарова А., Құсайынова Ә. Түрікше-қазақша, қазақша-түрікше қысқаша фразеологиялық сөздік. 2-басылым. – Алматы: Қазақ университеті, 2014. – 128 б.

21. Saraçbaşı M.E. Örnekleriyle büyük deyimler sözlüğü. Cilt 1-2. – Istanbul: Yapı Kredi Yay, 2010. – 3170 s.

22. Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық мәдени аспектілері. – Алматы: Ғылым, 1998. – 198 б.

23. Сүйерқұлова Б., Жапақов С., Жанұзақов Т. Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 3-том. – Алматы: Арыс, 2006. – 744 б.

24. Шкуран О., Карпинская Н., Шкуран C. Характеристика соматической фразеологии в романе Е. Водолазкина «Лавр»: семантика, функциональный потенциал, частота употребления. – Москва: Вестник Российского университета дружбы народов. Серия: Теория языка. Семиотика. Семантика. 2023. Т. 14. № 4. С. 1253-1270 doi: 10.22363/2313-2299-2023-14-4-1253-1270

25. Уәли Н., Құрманбайұлы Ш., Малбақов М. Қазақ сөздігі. – Алматы: Дәуір, 2013. – 1488 б.

26. Тekeli S. Somatik deyimler bağlamında rusça ve Türkçe deyimlerin karşılaştırılması. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 11 (34), 48-70. doi: 10.33692/avrasyad.1174171

27. Türkce Sözlük. (Haz. Argunaş М. vd.) – Ankara: «Türk dil kurumu», 2023. – 3735 s.