Мәдениетаралық байланыстардың Алтын Орда дәуірі тіліндегі көрінісі

   Қазақ хандығы құрылғанға дейін Ұлы далада бірнеше мемлекеттік құрылымдар бірінің орнына бір келіп, сабақтастық сипатта болды. Бірақ сол мемлекеттердің халқы байырғы қыпшақ-оғыз тайпалары болып қала берді. Тарихта Ұлық Ұлыс атымен даңқы шыққан Алтын Орда мемлекеті өз заманындағы алыс-жақын мемлекеттермен тығыз саяси және мәдени қарым-қатынас орната білді. Сол мәдени қарым-қатынастардың іздері бүгінгі заманға жазба ескерткіштер тілі арқылы жетіп отыр. Тіл – мәдениеттің асылы, ұлт мәдениетінің, мәдениатаралық комуникацияның көрінісі ретінде толық зерттелген жоқ. Отандық түркітануда, медиевистикада орта ғасыр жазба ескерткіштерінің тілі зерттеліп, мәтіндері сараланып, сөздіктері біршама жасақталды. Ендігі кезекте осы
орта ғасыр жазба ескерткіштерін мәдени, рухани құндылық ретінде қарастыру аса маңызды.

   Зерттеудің мақсаты – ескерткіштер тілінің әрбір тілдік бірліктеріне, тұрақты тіркестерінің компонеттеріне үңіліп, мәдениетаралық коммуникацияның ықпалымен енген кірме сөздерді саралау.

   Тіл арқылы көрінетін мәдениетаралық қарым-қатынастардан ұлттың жүріп өткен жолы, қалыптасу үдерістері айқын сезіледі. ХІІІ ғасырларда оғыз-қыпшақ аралас сипаттағы орта түркі тілі күллі Еуразия кеңістігінің әр қиырында естіліп тұрды. Қыпшақтардың негізі отаны болған Алтын Орда мемлекеті үлкен керуен жолында тұрып, өз тұсындағы мемлекеттермен мәдени тығыз қарым-қатынас орнатты, ислам дінін қабылдады. Осы кезеңде ғылым-білімнің және әдебиеттің дамуында араб-парсы тілінің ықпалы зор болды. Сол замандардағы мәдени қарым-қатынас сөзсіз жазба ескерткіштердің тілінен көрініс тапты. Қазақ ұлты мен тілінің тарихи қалыптасуындағы мәдениетаралық коммуникацияның іздерін саралауда зерттеу жұмысының практикалық маңызы зор.

1. Авакова Р. Қазақ фраземикасының кешенді мәселелері // Отражение ментальных представлений в языке (материалы Межд. научно-практ. конф). – Актобе, 2008. – 41 с.

2. Айтбайулы О. Основы казахской терминологии. – Алматы: Абзал-Ай, 2014. – 384 с.

3. Аннаева Р.Х. Фразеологические устойчивые словосочетания в памятниках туркменского языка. – Ашхабад: Ылым, 1983. – 144 с.

4. Әдеби жәдігерлер : 20 томдық. Тәзкире-и Бұғра хан Хорезми Мұхаббат-наме 11-том. – Алматы: Таймас баспа үйі, 2010. – 488 б.

5. Әдеби жәдігерлер : 20 томдық. Құтб Хұсрау-Шырын.16-том. – Алматы: Таймас баспа үйі, 2012. – 472 б.

6. Бартольд В. История турецко-монгольских народов. – Т. 4. – Москва, 1968. – 209 с.

7. Богородицкий В. Введение в татарское языкознание в связи с другими тюркскими языками. – Казань, 1953. – 204 с.

8. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы, 1997. – 139 б.

9. Дмитриев Н. Арабские элементы в башкирском языке. Т. 5. – Ленинград, 1930.

10. Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі. – Алматы: Қаз. мем. көркем әд. баспасы, 1960. – 364 б.

11. Ибатов А. Сөздің морфологиялық құрылымы (XIV ғ-дағы Алтын Орда мен Египетте жазылған ескерткіштер тілі негізінде). – Алматы: Ғылым, 1983. – 145 б.

12. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы, 1982. – 186 б.

13. Кеңесбаев І. Фразеологиялық сөздік. – Алматы: Арыс, 2007. – 800 б.

14. Ковалев А., Шарбатов Г. Учебник арабского языка. – Москва, 1980. – 256 с.

15. Наджип Э.Н. Историко-сравнительный словарь тюркских языков XIV в., Кн. 1. Москва. 1979.

16. Насыров Х.А. О некоторых грамматических особенностях таджикско-персидских заимствований в уйгурской фразеологии // В кн.: Актуальные проблемы советского уйгуроведения. – Алма-Ата, 1983. – С. 47-54.

17. Рустемов Л. Арабско-иранские заимствования в казахском языке. АКД. – Алматы. 1963. – 26 с.

18. Рүстемов Л. Қазіргі қазақ тіліндегі араб-парсы кірме сөздері. – Алматы, 1982. – 259 б.

19. Сабыр М. Орта түркі тілі лексикасы мен қазақ тілі лексикасының сабақтастығы (ХІV ғасыр жазба ескерткіштері негізінде). – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 314 б.

20. Сағидолда К. Поэтикалық фразеологизмдердің этномәдени мазмұны : филол. ғыл. док. ... дис. – Алматы, 2004. – 300 б.

21. Сағындықұлы Б. Алтын Орда жазба ескерткіштерінің тілі (XIV ғ. салыстырмалы лексикасы). – Алматы, 2006. – 21 б.

22. Серебренников Б. Роль человеческого фактора в языке // Язык и мышление. – Москва, 1989. – 244 с.

23. Фазылов Э. Староузбекский язык: хорезмийские памятники ХІV века. – Ташкент, 1971. – 382 с.

24. Щербак А. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков. – Ленинград, 1977. – 265 с.

25. Юзмухаметов Р.Т. Ареал влияния персидского языка на тюркские языки // http:www.intellcity.narod.ru/piac_doklad.htm

26. Aubakirova K., Jubatova B., Mustafayeva A., Mukhitdinov R. // Mediterranean Journal of Social Sciences. Vol. 6 (5). DOI: 10.5901/mjss.2015.v6n5s1p575. Written Manuscripts in Ancient Kipchak Language of 13-15^th Centuries and their Research Problems in Kazakhstan, 2015.

27. Kroeber A.L., Kluckhohn C. Culture: A Critical Review of Concepts and Definitions. Cambridge, 1952. 441 p.

28. Werner Michael; Zimmermann Bénédicte. Beyond Comparison. Histoire Croisée and the Challenge of Reflexivity // History and Theory. 45(1): 30-50. DOI: 10.1111/j.1468-2303.2006.00347.