Мақал-мәтелдердің тіларалық баламалылығы мен мәнерлілігі

Мақал-мәтелдер – халық даналығын бойына сіңіріп, тіл мен өмірдің көркін танытатын және тіл рухын байытатын негізгі құрал. Бұл мақалада қазақ, ағылшын, орыс, ұйғыр тілдеріндегі балама мақал-мәтелдердің ортақ және ерекше белгілері қарастырылады. Орынды сұрақ туындайды: неліктен талдау үшін бұл тілдер таңдалды? Жаһанданған әлемде көптеген ел елеулі иммиграциялық үрдісті бастан кешіруде, Қазақстан да бұдан тыс қалмады. Бүгінде Қазақстанда ағылшын және ұйғыр тілді иммигрант көп. Сонымен қатар Қазақстан 70 жыл бойы Кеңес Одағының құрамында болып, 1991 жылы ғана тәуелсіздік алды. Осыған байланысты елімізде орыстар мен орыс тілінде сөйлейтін өзге ұлт өкілі көп. Мақал-мәтелдерді зерттеу барысында Мати Кууси, Г.Пермяков, Е.Кокаре, Н.Пазяк, А.В. Кунин, Ә.Қайдар, Н.Иссанбат, А.Нұрмаханов сынды ғалымдардың ғылыми еңбектері әдістемелік негіз ретінде басшылыққа алынды. Мақал-мәтелдердің ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау мақсатында салыстырмалы-семантикалық талдау әдістері қолданылды. Бұл мақаланың ғылыми және практикалық маңызы зор. Зерттеу нәтижелерін лингвомәдениет, әдебиет және фольклортану салаларындағы болашақ зерттеулерде теориялық тұрғыдан қолдануға болады. Сонымен қатар студенттер мен иммигранттар мақал-мәтелдерді өзара салыстырып, салғастырып, түрлі тілдік контекстерде қолдана алады. Сондай-ақ алынған  нәтижелерді ғылыми зерттеулер мен жарияланымдарда пайдалана алады. Қазақ, ағылшын, орыс, ұйғыр мақал-мәтелдерін салыстыра зерттей отырып, біз қазақ, орыс, ұйғыр мақал-мәтелдерінің лексикалық құрамы мен грамматикалық құрылымы жағынан ішінара немесе өте ұқсас, сондай-ақ функционалдық-семантикалық және аффективті-экспрессивті ерекшеліктері жағынан сәйкес келеді деген пікірді ұстанамыз. Дегенмен ағылшын мақал-мәтелдерінің семантикалық мазмұны осы тілдермен ортақ болғанымен, грамматикалық құрылымы жағынан ерекшеленеді. 

1. Аккозин М. Казахские пословицы и поговорки. – Алматы: Казахстан, 1990. – 288 с.

2. Әлімбаев М. Ежелгі қыпшақ антропонимдерінің тарихи-лингвистикалық сипаты: филол. ғыл. канд. ... дис. – Алматы, 2010.

3. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – Алматы: Мектеп, 1958. – 332 б.

4. Ерботин Е. Далаға саяхат: өлеңдер, ертегілер, жұмбақтар, жаңылтпаштар. – Алматы: Жалын, 1991. – 80 б.

5. Кунин А. Англо-русский фразеологический словарь. – Москва: Русский язык, 1984. – 944 с.

6. Кірісбаев Б. Жаңылтпаштар. – Алматы: Балауса, 1998. – 32 б.

7. Қайдар А. Халық даналығы. – Алматы: Тоғанай, 2004. – 560 б.

8. Қалиев С. Қандай болып өсемін. – Алматы: Балауса, 1994. – 320 б.

9. Құнанбайұлы А. Таңдамалы шығармалар. Екі томдық жинағы. Т. 2. – Алматы: Ғылым, 1977. – 53 б.

10. Пермяков Г.Л. Пословицы и поговорки народов востока. – Москва: Лабиринт, 2001. – 620 с.

11. Сағындықұлы Б. Фразеологизмнің синтаксистік құрылымы // Қазақстандағы және онымен шектес аумақтардағы инновациялық білім беру мен әлеуметтік-мәдени саясат: тәжірибе, мәселелер мен перспективалар. Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Астана: Еуразия гуманитарлық институты, 2005. – 338-340-бб.

12. Сығай Ә. Қазақ мәдениеті. Энциклопедия. – Алматы: Аруна, 2005. – 153 б.

13. Төреқұлов Н. Нақыл сөздер. – Алматы: Жазушы, 1959. – 55 б.

14. Турдиева Д.А. Гендерные отношения во фразеологических системах французского и уйгурского языков: автореф. ... канд. филол. наук. – Алматы, 2010. – 25 с. Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1980. – 416 б.

15. Gayane, V. Hagopian Armenian Proverbs and Biblical Scriptures. 2008. Vol. 17. P. 43-78.

16. Kurmangali, F.T., Mamayeva G.B., Beimbetova A.A. National cultural connotation of regular expressions and national code in Kazakh and English languages // Bulletin of the Eurasian Humanities Institute. 2024. No1. P. 67-76.

17. Mugtasimova, G., Denmukhametova, E., Nasipov, I., & Khaliullina, N. Paremiological parallels in the Turkic languages. Humanistic Practice in Education in a Postmodern Age. European Proceedings of Social and Behavioural Sciences. 2020. Vol 93. P. 726-734. https://doi.org/10.15405/epsbs.

18. «Qazaqstan Tarihy» порталы. http://e-history.kz/.

19. Shiming, C. Uighur Practical Grammar. Urumqi: Xinjiang University Press, 1991.

20. Skeat, W.W. A concise etymological dictionary of the English language. Oxford: Clarendon Press, 1961. 500 p.

21. Temple, Jon G., Honeck, Richard P. Proverb Comprehension: The Primacy of Literal Meaning // Journal of Psycholinguistic Research, 1999. V. 28. P. 41-70. https://api.semanticscholar.org/Corpus ID:142795640.

22. Wolfgang, M. Proverbs: A Handbook. Greenwood press, 2004. 304 p.

23. Wolfgang, M. Proverbs are never out of season. Popular wisdom in the modern age // International Folkloristics. 2012. Vol. 7. 284 p.

24. Wolfgang, Mieder. Modern Paremiology in Retrospect and Prospect. 1, 1. 1997. http://scholar.google.com.

25. Yusuf, Y.K. Linguistic Resources of Euphemism // Journal of English Studies. 2004. Vol. 1. P. 1-18. Ibadan: University of Ibadan.