ПРАВИЛА ПРАВОПИСАНИЯ КАЗАХСКОГО ЯЗЫКА 1923 ГОДА И ЕГО СВЯЗЬ С ПРАВОПИСАНИЕМ А. БАЙТУРСЫНУЛЫ

Точно так же, как у каждого языка есть своя история, у него есть также и история символического значения – письма и правила правописания. Культура письма той или иной страны, народа, нации с национальным языком охватывает несколько эпох и исторических периодов. Известно, что казахская национальная письменность с 1912 года сложилась в связи с именем Ахмета Байтурсынулы и до сих пор пополняется, совершенствуется и развивается с каждым годом. Поэтому каждый этап развития орфографических правил казахского языка очень важен как для лингвистики, так и для будущего казахского письма. В статье анализируется история и научное значение «Нового правила правописания казахского языка», состоящего из 13 статей, описывающих начало «национального этапа» реформы письма Ахмета Байтурсынулы, опубликованного Советом образования Академического центра при учебном комиссариате Казахской Автономной Советской Социалистической Республики (КазАССР) в 1923 году. В частности: анализируются такие актуальные вопросы, как научные и социальные предпосылки, которые привели к принятию этого положения, его связь с правописанием Байтурсынулы 1912 года, научная основа и значение каждой статьи, достижения и недостатки, предпосылки принятия этого правила правописания комиссией по образованию при Народном комиссариате просвещения Туркестанской автономии, причины сокращения некоторых параграфов, выводы казахской интеллигенции об этом положении.

1. А.Б. (Ахмет Байтұрсынұлы). Жазу мәселесі // «Қазақ» газеті. – 1913. – №34. – №35. –№36.

2. А.Б. (Ахмет Байтұрсынұлы). Жазу тәртібі // «Айқап» журналы. – 1912. – №4-5.

3. Байтұрсынов А. «Тіл-құрал» / Қазақ тілінің сарфы. 1-жылдық. – Ташкент: Түркістан Республикасының Халық ағарту комиссариаты, 1918. – 42 б.

4. Байтұрсынов А. Оқу құралы / Қазақтан басқа түркі, араб, парсы сөздеріне жазатын қаріптерді үйрету үшін һәм оқуға төселу үшін тәртіп етілген әліппеге жалғас 2-кітап. – Орынбор: «Керимов, Хусейінов» баспасы, 1913. – 49 б.

5. Байтұрсынов А. Оқу құралы / Ысул сутие жолымен тәртіп етілген қазақша алфбаға Баяншы. – Қазан: «Б-Я» мемлекеттік баспа, 1920. – 15 б.

6. Байтұрсынов А. Тіл-құрал / Қазақ тілінің сарфы. 2-жылдық. – Ташкент: Түркістан Республикасының үкімет баспасы, 1920. – 96 б.

7. Байтұрсынұлы А. «Тіл-құрал» (Дыбыс заңы һәм түрлері. Бірінші тілтанытқыш кітап, 4-рет басылуы). –Орынбор: Қазақстан мемлекеттік баспасөз бөлімі, 1924. – 46 б.

8. Байтұрсынұлы А. «Тіл-құрал» / Дыбыс заңы һәм түрлері. Бірінші тілтанытқыш кітап, 3-рет басылуы. –Орынбор: Қазақстан мемлекеттік баспасөз бөлімі, 1923. – 46 б.

9. Байтұрсынұлы А. «Тіл-құрал» / Қазақ тілінің сарфы. 1-жылдық. – Ташкент: Түркістан мемлекеттік баспасы, 1922. – 96 б.

10. Байтұрсынұлы А. «Тіл-құрал» / Қазақ тілінің сарфы. 1-жылдық. 1-басылуы – Орынбор: «Ғ.Ғ. Хусайынов ушркасының парауай матбуғасы», 1914. – 53 б.

11. Байтұрсынұлы А. «Тіл-құрал» / Қазақ тілінің сарфы. 1-жылдық. 2-басылуы. – Қазан: «Лито-Типография УМИД», 1920. – 49 б.

12. Байтұрсынұлы А. Жазу жөндеу // «Қазақ» газеті. – 1913. – №43.

13. Әміржанова Н., Әбсадық А. Байтұрсынұлы әліпбиінің фонематикалық негізі // Тілтаным. – 2023. – №3 (91). – 15-24-бб.

14. Күдеринова Қ.Б. Қазақ жазуының тарихы мен теориясы. Оқу құралы. – Алматы: Елтаным, 2013. – 242 б.

15. Қазақ білімпаздарының тұңғыш съезі (ҚБТС). – Орынбор: Қазмембас, 1924. – 121 б.

16. Қашқари М. Түркі тілдер сөздігі. –Алматы: Хант, 1997. – T. I. – 588 б., T. II. – 585 б., T. III – 597 б.

17. Мамырбек Г. Емле мәселесіндегі Жүсіпбек Аймауытұлының ұстанымдарын мысалға алуымыз керек // «Abai.kz» ақпараттық порталы. – 2019. – 19 наурыз.

18. Маралбек Е. Ахмет Байтұрсынұлының төте жазуы // Туған тіл. – 2019. – №3. – 7-20-бб.

19. Момынова Б. «Қазақ» газеті (1913-1918): әліпби, емле ерекшеліктері және лексика-грамматикасы. – Алматы: Қазақ тілі, 2022. – 256 б.

20. Момынова Б., Әнес Ғ., Әнес Ү. Особенности правописания и пунктуации в процессе апробации письма усулсотие (тотэ жазу) в газете «Казах» в начале XX в. (1913-1918 гг.) // Вестник СПБГУ. Востоковедение и африканистика. – 2023. – №3. – Т. 15. – 568-587-бб.

21. Сыздықова Р. Ахмет Байтұрсын және қазақ әлiпбиi // Шалқар. – 1993. – No40.

22. Таймінер (М.Дулатұлы). Жаңа жазу ережелері // «Қызық Қазақстан» журналы. – 1923. – №17-18. – 84-89-бб.

23. Уәли Н. Ахмет Байтұрсынұлы және қазақ жазуының онтогенездік дамуы // Ұлттық рухтың ұлы тіні / Ғылыми мақалалар жинағы. – Алматы: Ғылым, 1999. – 568 б.