АЛТЫН ОРДА ДӘУІРІ ЕСКЕРТКІШТЕРІ ТІЛІНДЕГІ ЛЕКСИКА-СЕМАНТИКАЛЫҚ ТОПТАР (Сейф Сараидың «Гүлістан бит-түрки» және Құтыптың «Хұсрау уа Шырын» шығармаларының негізінде)

Мақалада Алтын Орда дәуірінің XIV ғасырдағы жазба ескерткіштері Сейф Сараидың «Гүлістан биттүрки» және Құтыптың «Хұсрау уа Шырын» тілін бірнеше лексика-семантикалық топтарға: діни сөздер, туыстық қатынас, лауазым мен кәсіп иелері, әлеуметтік-қоғамдық лексика, сауда-саттық, зияткерлік, адами қасиеттер, жемісжидек, астрономиялық, әйел тақырыбы, көңіл-күй, әскери атаулар, көңіл көтеру, аң-құс, жалқы есімдер, асыл тастар атаулары т.б бөліп зерттеп қарастырылады. Жинақталған тақырыптық топтарға статистикалық зерттеу жүргізіліп, олардың жиілігі анықталып, жиі қолданым себептері зерделенеді. Мәтіндердегі синонимдер,  антонимдер, омонимдер, көпмағыналы сөздердің қолданылу ерекшелігі көрсетіледі. Кейбір сөздердің қазіргі қазақ әдеби тіліндегі және жергілікті сөйлеу диалектілеріндегі қолданыстарымен салыстырылады. Араб, парсы тілдеріндегі сөздердің дыбыстық, морфологиялық өзгерістерге ұшырау себептері, қолжазба мен қазірге қазақ тіліндегі нұсқалары қарастырылады. Орта ғасырда қыпшақтық экономикалық дискурстың қалыптасып, дамуының бүгінгі қазақ тілінде экономикалық терминдердің орнығып, лингвоэкономикалық дискурстың кең өріс алуына негіз болғаны нақты мысалдармен дәйектеледі. Мақалада салыстырмалы-тарихи, семантикалық талдау, компонентті талдау әдістері арқылы лексикасемантикалық топтарға бөлінген ескі сөздердің семантикалық өрісі анықталады. 

1. Наджип Э.Н. Историко-сравнительный словарь тюркских языков XIV века на материале «Хосров и Ширин» Котба. В 4-х книгах / Э.Н.Наджип. – М.: Гл. ред. восточ. лит– ры, 1979. – Книга 1. – 479 с.

2. Ибатов Ә. Құтыптың «Хұсрау уа Шырын» поэмасының сөздігі (ХІІ ғ.). – Алматы: Ғылым, 1974. – 278 б.

3. Мамырбекова Г. Қазақ тіліндегі араб, парсы сөздерінің түсіндірме сөздігі. – Алматы. 2017. – 658 б.

4. Сейтбекова А.А. Араб-парсы сөздерінің түсіндірме сөздігі (XII-XVII ғғ. жазба ескерткіштер негізінде). – Алматы: мемлекеттік тілді дамыту институты, 2014. – 452 б.

5. Қазақ тілінің аймақтық сөздігі. Алматы: Арыс, 2005. – 824 б.

6. Оразов М. Қазіргі қазақ тілінің семантикасы – Алматы, 1991. – 213 б.

7. Мамырбек Г., Сейтбекова А. «Хұсрау уа Шырын» ескерткішінің графикалық, лексикалық және грамматикалық сипаты. Tiltanym. 2023;89(1): –182-188. https://doi.org/10.55491/2411-6076-2023-1-182-188

8. Сейітбекова А.А. Ортағасыр көркем поэтикалық жазба ескерткіштер мәтіндеріндегі кірме эмотив лексиканың қолданысы. Tiltanym. 2022; 87(3): –69-80. https://doi.org/10.55491/2411-6076-2022-3-69-80

9. Сабыр М.Б. Орта түркі тілі лексикасы мен қазақ тілі лексикасының сабақтастығы [Мәтін]: (ХІV ғасыр жазба ескерткіштері негізінде). Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 315 б.

10. Сағындықұлы Б. Алтын Орда жазба ескерткіштерінің (ХІV ғ.) салыстырмалы лексикасы: оқу құралы. Алматы: Қазақ университеті, 2006. – 109 б.

11. Манкеева Ж.А. Қазақ тілінің түркілік сабақтастығы // Turkic studies journal. – 2021. - № 3. – 4754 б.