ЖЕТІСУ ГИДРОНИМДЕРІНІҢ КӨНЕТҮРКІЛІК ҚАБАТЫ ЖАЙЫНДА

Мақалада Жетісу аймағы су нысаны атауларының тарихи-танымдық қабаттары жайында, атап айтқанда, оның ежелгі көне түркілік қабаты туралы сөз болады. Тіл ғылымының қазіргі кезеңінде осы көне түркілік қабатқа тән саналатын атаулардың түпкі мазмұнындағы дүниетанымдық ақпаратты айқындап, халықтық біліммен жете танысу өзекті мәселе болып отырғаны анық. Мақаланың мақсаты – дыбыстық, құрылымдық өзгерістерге ұшырау нәтижесінде қазіргі кезеңде мағынасы түсініксіздеу (Лавар, Лабасы т.б.) көрініп жүрген атаулардың архисемасын этимологиялық талдау әдісі арқылы жаңғыртып, халықтың білім негізін таныту, атаулардың құрылымдық, аталымдық белгі тұрғысындағы ерекшелігін көрсету. Зерттеудің жетекші идеясы – топономиканың ең көне әрі тұрақты қабаты болып табылатын су нысаны атауларының қазақ халқының өмір сүру дағдысы, тыныстіршілігінің, тарихының куәсі саналу себебін анықтау. Кіріспе бөлімде антропоөзектік бағыт зерттеулеріне сәйкес тіл мен мәдениет сабақтастығы ұлт мәдениетінің әр кезеңіндегі көріністерін бойына жинақтаған терең мазмұнды тілдік қабаттары жайындағы зерттеулерді сараптау негізінде дәйектелді. Мақалада топологиялық кеңістікті лингвистикалық зерттеу әдіс-тәсілдерін қолдану көне гидронимдер өзегіндегі этномәдени семантиканы анықтауға мүмкіндік берді. Негізгі нәтижелер есте жоқ ескі замандарда пайда болған нақты су нысаны атауларын талдау арқылы алынды. Зерттеудің ғылыми құндылығы нәтижелердің этнолингвистика, лингвомәдениеттану т.б. салалары бойынша зерттеулерге өзіндік үлес қоса алатындығымен түсіндіріледі. Сонымен қатар талданған деректерді лингвомәдениеттану, этнолингвистика салалары бойынша сөздіктер, мәтіндер құрастыруда пайдалануға болады.

1. Атабаева М.С. Қазақ тілі диалектілік лексикасының этнолингвистикалық негізі. – Алматы: Білім, 2006. – 88 б.

2. Атабаева М.С. Жер-су атауларының көне түркілік қабаты жайында // Altay Communities Language and Literature Issues. – Istanbul, 2017. – Б. 127-137.

3. Атабаева М.С., Снабекова М.М. Халықтық космонимдер – этномәдени дереккөз // Қазақстанның ғылымы мен өмірі. – №7. – 2020. – Б. 67-170.

4. Әбдірахманов А. Топонимика және этимология. – Алматы: Ғылым, 1975. – 206 б.

5. Бияров Б. Жер-су аттарының сөзжасамдық үлгілері. – Aлматы: МТДИ, 2012. – 460 б.

6. Жанұзақов Т. Қазақстан географиялық атаулары. Алматы облысы. – Алматы: Арыс, 2005. – 256 б.

7. Жанұзақов Т. Қазақ ономастикасы. – Алматы: Дайк-Пресс, 2007. – 524 б.

8. Жүнісов Д. Сулы, нулы Жетісу. – Алматы: Арыс, 2006. – 232 б.

9. Крат. ТРС: Краткий таджикско-русский словарь. – Москва: Наука, 1955. Қайдар Ә.Т. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 304 б.

10. Қаймульдинова К.Д. Топонимика. – Алматы: Дәуір, 2011. – 336 б.

11. Қойшыбаев Е. Қазақстанның жер-су аттары сөздігі. – Алматы: Мектеп, 1985. – 156 б.

12. Мұқанов С. Халық мұрасы. – Алматы: Қазақстан, 1974. – 236 б.

13. Мырзахметов М. Түркістанда туған ойлар. – Алматы: Санат, 1998. – 368 б.

14. Нафасов Т. Узбекистон топонимларининг изохли луғати. – Тошкент, 1988.

15. Пангереев А.Б. Топонимдердің танымдық және эстетикалық қызметі // Қазақстанның ғылымы мен өмірі. – №5 (49). – 2017. – Б. 220-224.

16. Пекарский Э.К. Словарь якутского языка. В 3-х томах. – Ленинград: Изд-во АН СССР, 1959.

17. Подольская Н.В. Словарь русской ономастической терминологии. – Москва: Наука, 1988. – 187 с.

18. Тасполатов Б.Т. Қазығұрт өңірі топонимиясының этнолингвистикалық сипаты: филол. ғыл. канд. ... автореф. – 2010. – 148 б.

19. Щербак А.М. Введение в сравнительное учение тюркских языков. – Санкт-Петeрбург: Наука, 1994. – 191 с.