ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ «АДАМ» БАЗАЛЫҚ ЛЕКСЕМАЛЫ МАҚАЛДАРДЫҢ СЕМАНТИКАЛЫҚ СИПАТТАМАЛАРЫ

Мақалдар тек тілдік бірліктер ретінде ғана емес, сонымен бірге халықтың ұлттық табиғатын білу, оның құндылықтар жүйесіне ену құралы, мәдени ақпарат қоймасы. Мақалдар халықтың лингвомәдени қауымдастық ретінде жасаған пікірлерінің жиынтығын қамтиды, халықтың этникалық санасын, философиялық дүниесін көрсететін ең маңызды тіл бірліктерінің түрі. Адам туралы мақалдарда оның негізгі ерекшеліктері көрсетіледі – ойлау, сөйлеу, еңбекқорлық немесе жалқаулық, әлеуметтік мәртебе, оның адамдармен, қоршаған табиғатпен арақатынасы т.б. Мақалада негізі ұғымы адам болып табылатын қазақ тіліндегі мақалдар қарастырылады. Олардың семантикалық ерекшеліктері антропоцентризм ұғымы негізінде ашылып, ұлттық және жалпыадамзаттық ерекшеліктерді білдіретіні сипатталады. 

 Қазақ тіліндегі мақалдарда адам ұғымы адам, кісі, жан, біреу, тұлға сөздерімен, сондай-ақ адамды білдіретін басқа лексикалық бірліктермен беріледі. Адам ұғымын терең зерттеу үшін қазақ тіліндегі мақалдардың төмендегі жіктелуі ұсынылды: адам – адам бейнесі, адам – адам, адам – қоғам, адам – жануарлар бейнесі, адам – оң және теріс қасиеттер, адам – адам баласы, адам – адам сөзі. Мақалдардың семантикалық талдауының нәтижелері теориялық және практикалық мағынаға ие, сондықтан оларды жалпы лингвотеориялық және лингвоконтрастивті, лингводидактикалық және лингвометодикалық мақсаттарда қолдануға болады. Мақалдың семантикалық қасиеттерін талдау және сипаттау үшін лингвистикалық сипаттау әдісі, компоненттік талдау әдісі, дифференциалды-семантикалық әдіс қолданылды.

1. Dundes A. The meaning of folklore: the analytical essays of Alan Dundes / edited and introduced by Simon J. Bronner. Logan: Utah State University Press, 2007. – 443 p.

2. Mieder W. (2004). Proverbs: A Handbook. – Westport: Greenwood Press, CT. 2004. – 305 p.

3. Адамбаев Б. Казахское народное ораторское искусство: Книга для массового читателя – А.: Ана тілі, 1997. – 208 с.

4. Аккозин М. Казахские пословицы и поговорки. А.: Казахстан, 1990. – 288 с.

5. Бабалар сөзі: Жүзтомдық. – А.: «Фолиант», т. 65: Қазақ мақал–мәтелдері, 2010. – 488 б.

6. Бакиров П.У. Пословицы – энциклопедия народной жизни, Т.: Академнашр, 2018. – 176 с.

7. Даль В.И. Пословицы русского народа. В 3 т. – М.: Русская книга, 1996. – 2080 с.

8. Джусупов М. Антропоцентрические пословицы как лингвоконтрастивная и лингвометодическая проблема // Иностранные языки в Узбекистане, 2022. – № 5 (46). – С. 37-52.

9. Джусупов Н.М. Теория выдвижения в лингвистических исследованиях: истоки, тенденции, вопросы интерпретации // Вестник Российского университета дружбы народов. Серия: Теория языка. Семиотика. Семантика. – М., 2016. – № 2. – С. 41-50. (10.00.00; № 8)

10. Джусупов М., Сапарова Н.Б. (2000) Пословица как вид паремиологических клише // ВЕСТНИК Каз.гос. университета им. Аль-Фараби. Филологическая серия, №7/41/, А., 2000. – с.2025. Джусупов М., Алибекова К. Е., Мажитаева Ш. (2013) Специальная лексика и пословицы (лингвоконтрастивные и методические аспекты). Т.: МERIYUS, 2013. – 140 с.

11. Дубровин М.И. Английские и русские поговорки в иллюстрациях. – М.: Просвещение, 1995. – 349 с.

12. Иванова Е.В. Пословичная концептуализация мира (на материале английских и русских пословиц): Дис. канд. филол. наук / Е.В. Иванова. – СПб, 2003. – 416 с.

13. Камбарова М.А. Семантические характеристики пословиц с базовой лексемой «человек» (английский, русский, узбекский, казахский языки). “O‘zMU xabarlari” ilmiy jurnali. – T., 2022. №1/2. – B. 242-246.

14. Камбарова М.А. Национально-специфические, общечеловеческие и структурные аспекты номинацентрических пословиц английского, русского и казахского языков // Иностранные языки в Узбекистане. – 2020. – № 3 (32). – С. 72 –86.

15. Кунин А.В. Курс фразеологии современного английского языка. – М.: Высшая школа, Дубна: Издательский центр "Феникс", 1996. – 381 с.

16. Қазақ мақал-мәтелдері. Жинап, Құрастырған Ө. Тұрманжанов. А.: “Ана тілі”, 1997. – 184 б.

17. Қазақ мақал-мәтелдері. Құраст: Ж. Малайсарин. А.: “Ана тілі” баспасы, ЖШС, 2006 – 184 б.

18. Қазақ мақал-мәтелдері/ Құраст. М. Аққозин. – Алматы: Қазақстан, 1990. – 288 б.

19. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі/Жалпы редакциясын басқарған Т.Жанұзақов. – А.: ДайкПресс, 2008. – 968 б.

20. Маджидова Р.У. Аксиологическое исследование антропоцентрических пословиц (на материале узбекского и русского языков). Т.: VneshInvestProm, 2019. – 244 c.

21. Пермяков Г.Л. Основы структурной паремиологии. – М.: ИВЛ, 1988. – 232 с.

22. Сайфуллина Э.Р. Когнитивная сфера русских и татарских паремий: «образ языка» и нормы речевого поведения: Автореф. дисс. …канд. фил. Наук. – Уфа, 2009. – 29 с.

23. Хожакова Р.А., Хожакова Э.А. (2015) Сравнительно-сопоставительный анализ пословиц и поговорок, выражающих отношение к женщине в русской и французской лингвокультурах. // Научный альманах, № 11-5(13), 2015. – С.382-386.